Ondanks retorisch verzet lijken VU en VLD er zich bij neer te leggen dat een staatshervorming er niet zal komen via een Grote Grondwetsherziening. Zowel meerderheid als oppositie zoeken vandaag al creatievere wegen.

Grote morele verontwaardiging in het Vlaamse kamp vorige week. Federaal vice-premier Herman Van Rompuy (CVP) gaf te kennen dat voor de staatshervorming de lijst van te herziene grondwetsartikelen niet zo lang hoeft te zijn. Ja, het zou zelfs mogelijk zijn om de gewesten meer zeggenschap te geven over het gemeentelijk en provinciaal bestuur zonder dat daarvoor grondwetsartikel 162 over de “ondergeschikte besturen” moet worden herschreven. Dat artikel 162 werd al in 1995 door regering en parlement voor herziening vatbaar verklaard, maar de Franstaligen willen er vandaag niet meer van weten. Ze vrezen dat Vlaanderen helemaal vrij spel krijgt in de faciliteitengemeenten.

Van Rompuy beriep zich voor zijn – in Vlaamse ogen – “minimalisme” op het meest recente geschrift van professor André Alen, dat hij in extenso op zijn website overnam. Althans, dat las “De Standaard” toch op het net. Dat is eigenaardig. Want op zijn website zegt Van Rompuy uitdrukkelijk dat hij over de kwestie van artikel 162 bij Alen “géén suggestie” vindt, maar dat hij zijn tekst toch “de moeite waard” vindt om te bestuderen

Alen is in zijn geschrift – “Enkele kanttekeningen bij het Belgische federalisme, onder meer in het licht van bepaalde bondsstaatstheorieën” – helemaal niet zo minimalistisch. Hij laat zich zelfs zeer positief uit over de legitimiteit van de resolutie van het Vlaams Parlement. En over de Proeve van Vlaamse Grondwet. Alen leerde uit buitenlandse voorbeelden dat het Belgische federalisme verre van volmaakt is. Voor een ordentelijk federalisme, zo betoogt hij, is het de logica zelve dat de deelgebieden directe zeggenschap krijgen over de herziening van de federale grondwet. “Voor België is dat niet het geval. Na de laatste Staatshervorming is de participatie van de gemeenschappen en de gewesten aan de federale wil zelfs nog verzwakt”, onder meer door de afschaffing van de dubbele petjes.

GEEN ECHT POLITIEK PROJECT

En er valt nog meer intrigerends te lezen in Alens geschrift (a fortiori in Van Rompuys lof voor dat geschrift). Hij is allesbehalve mild voor de manier waarop België tot nu toe zijn staatshervorming heeft aangepakt. “Al onze Staatshervormingen zijn (…) hervormingen ad hoc en het resultaat van een elitaire besluitvorming, die zo kenmerkend is voor de Belgische ‘pacificatiepolitiek'”, schrijft hij. “Zo’n besluitvormingstype moge in diep verdeelde samenlevingen dan nog dé manier zijn om communautaire escalaties tegen te gaan, toch wijst het op de afwezigheid van een echt politiek project.”

“Niet alleen het ontbreken van een visie op lange termijn in hoofde van de grootste politieke partijen ligt ten grondslag aan de methode van Staatshervorming. Ook de strakke procedure voor de herziening van de Grondwet draagt hiertoe bij.”

Alen bekritiseert de in België vaak toegepaste “kunstgrepen” van de “impliciete grondwetsherziening”. Merkwaardig is dat hij enkele pagina’s verder dan toch zelf de suggestie doet dat een volmaakter federalisme mogelijk is zonder de huidige procedure van grondwetsherziening te volgen. Als creatievere wegen stipt hij aan: “de bevoegdheid om federale normvoorschriften verder aan te vullen; de bevoegdheid om normen uitgevaardigd door het andere niveau, toe te passen; de uitoefening van bevoegdheden met eerbiediging van de eisen van de economische en monetaire unie”.

Het is die suggestie – wat is mogelijk buiten een grondwetsherziening? – die Van Rompuy wel aanspreekt. De vice-premier voegde zijn eigen ideetje over artikel 162 aan Alens lijst toe.

Ook SP-voorzitter Fred Erdman voelt wel wat voor de weg die Alen volgens hem aanwijst. “In vele dossiers die ter sprake komen, zoniet alle, kun je meer regionaliseren zonder dat je een herziening van de grondwet nodig hebt.”

DEHAENE WIL DRIE DAGEN

We blijven hier zo lang bij Alens geschrift stilstaan omdat de auteur niet zomaar de eerste de beste is. In het verleden was hij altijd de institutionele genius waar politici naar luisterden.

Ook Jean-Luc Dehaene. Niets lijkt echter de gemoedsrust van de premier te kunnen storen. Nadat hij enkele weken geleden tot de vaststelling was gekomen dat zijn meerderheid het niet eens kon worden over een lijst van te herziene grondwetsartikelen, blies hij de zaak tijdelijk af. De voorbije dagen lag hij te luieren op het strand van Florida, gisteren en vandaag is hij op staatsbezoek in Marokko. Nog voor de paasvakantie bleef hij er gerust op, zo klonk het op zijn kabinet. “In 1995 was de klus ook op drie dagen geklaard, redeneert hij.”

In de dagen en weken na de clash over de grondwet hebben alle partijen hùn lijstjes van te herziene grondwetsartikelen opgesteld en al dan niet met de nodige bravoure bekendgemaakt. Maar in de luwte werd er in en rond de Wetstraat uitgekeken naar andere mogelijkheden. De oppositie ging te rade bij experts en kwam tot dezelfde vaststelling als de meerderheid: meer fiscale autonomie en eigen gezondheidszorg zijn mogelijk zonder dat grondwetsartikelen moeten worden herschreven.

Wijzigingen in de bijzondere wetten op de staatshervorming “volstaan”. Nu is dat op zich geen oplossing van het probleem, want ook voor bijzondere wetten is een tweederde meerderheid (en een meerderheid in beide taalgroepen) nodig. Dezelfde clash zal dan gewoon verschuiven naar een tijdstip na 13 juni.

Daarom geloven grondwetkenners bij de VLD dat Dehaene ondanks alles toch nog voor de formule van een constitutionele lijst zal kiezen. “Op die manier koopt hij tijd”, zegt VLD’er Karel De Gucht. Als er voor de verkiezingen een akkoord komt over een verklaring van grondwetsherziening, belandt het communautaire dossier gewoon in het volgende regeerprogramma. Dan is er een engagement om een en ander in de loop van de regeringsperiode aan te pakken, en dat geeft wat speling. Ontbreekt zo’n akkoord op 13 juni, dan voelt iedereen zich vrij om al tijdens de onderhandelingen over de vorming van een nieuwe regering de doos van Pandora te openen.

Bij de VLD speculeren sommigen er zelfs op dat het “minimalisme” van Dehaene-Van Rompuy een manoeuvre is. En dat de lat uiteindelijk hoger zal liggen en de grondwetslijst steviger zal zijn dan men nu laat uitschijnen.

Dat neemt niet weg dat ook de oppositie vandaag al druk doende is met alle andere poortjes te onderzoeken. Zelfs Johan Sauwens (VU), voorzitter van de commissie staatshervorming in het Vlaams Parlement. “Je kunt inderdaad een en ander verwezenlijken zonder een herziening van de grondwet. De Vlaamse zorgverzekering is daar trouwens een voorbeeld van. Door die zorgverzekering goed te keuren heeft het Vlaams Parlement eigenlijk impliciet al het Brusselse model gevolgd dat mijn commissie heeft voorgesteld: de Brusselaars kunnen kiezen of ze mee in het systeem van de Vlaamse zorgverzekering stappen. En meer fiscale autonomie kan ook zonder grondwetswijziging. Voor de overdracht van de personenbelasting heb je de bijzondere wet zelfs niet nodig. Het kan via een gewone wet.”

Ook Sauwens’ collega, Paul Van Grembergen, verwacht niet langer een stevige verklaring over de herziening van de grondwet. “Te grote dromen koester ik niet meer”, zegt hij. Al in maart vroeg hij aan de Vlaamse minister-president Luc Van den Brande (CVP) of de Vlaamse regering niet zelf een initiatief kon nemen om een lijst van te herziene grondwetsartikelen op te stellen. Nee, zei Van den Brande, maar hij suggereerde dat zoiets wel zou kunnen in de commissie staatshervorming. Meer nog, hij beloofde “intellectuele ondersteuning om dat huiswerk degelijk af te maken”. Een maand later komt zelfs dat er niet meer van.

Sauwens: “Het aanbod om samen met enige professoren een oefening inzake grondwetsherziening te maken, werd afgewimpeld door de SP en de CVP. Van den Brande was daar overigens niet bij aanwezig. Hij vond geen enkel gaatje meer in zijn agenda voor april.”

Ook Van Grembergen denkt al een stap verder. “Als er geen of een beperkte lijst van grondwetsartikelen komt, hoop ik dat we zo snel mogelijk een rationeel overleg kunnen organiseren met specialisten om na te gaan wat buiten de grondwet mogelijk is.”

Verrassend is dat de VLD, of toch Karel De Gucht, net zoals Van Rompuy meent dat je ook voor de autonomie inzake ondergeschikte besturen artikel 162 niet nodig hebt. De Gucht verwacht dat de onderhandelaars na 13 juni eerst de faciliteitenkwestie, en met name het beleid van huidig minister Leo Peeters (SP), zullen “normaliseren”. Daarmee zou ook het Franstalige verzet tegen de regionalisering van de voogdij over de gemeenten van de baan zijn.

EEN PROPERE STAATSHERVORMING

Tot nader order blijft de oppositie evenwel hameren op de noodzaak van een Grote Grondwetsherziening. Patrick Dewael, die sinds kort door de VLD ook naar voren wordt geschoven als een zegsman inzake communautaire aangelegenheden, zucht: “Laat ons hopen dat we niet weer in een scenario belanden waarbij de Belgische sui generis creativiteit speelt. Als je een ordentelijke staatshervorming wilt bekomen, moet je het wel via de grondwet doen. Het gaat niet alleen om strikt communautaire dossiers. Ook voor kwesties als referenda en de mogelijkheid om de stemplicht om te vormen tot stemrecht moet je openingen creëren in de grondwet.” Dewael wil om die reden (nog) niet gezegd hebben dat fiscale autonomie perfect buiten de grondwet kan.

Sauwens, en met hem de hele VU, verweert zich op dezelfde manier. “Voor een propere staatshervorming, en dus geen hervorming die als los zand aan elkaar hangt, schatten wij toch dat er zo’n twintigtal grondwetsartikelen moet kunnen worden herschreven.”

Dehaene komt morgen terug. Het kan niet anders of hij denkt vandaag al heel hard mee met André Alen, voor een betere staatshervorming via creatievere wegen. Als de grondwet niet kan worden gewijzigd, kan de procedure om de grondwet te wijzigen misschien worden veranderd. Maar dat is een gedachte voor later. Wat de onmiddellijke toekomst betreft, kan er eventueel gepuzzeld worden met gewone en bijzondere wetten. Maar ook dat mag iets meer tijd vergen dan drie dagen. Zoals in kringen van de premier al twee weken geleden werd gezegd: “Ofwel beginnen we er na de paasvakantie met goede moed opnieuw aan, ofwel komt het niet meer van de grond.”

Filip Rogiers