Hij heeft zijn tegenstanders weggeblazen en ziet zijn achterban almaar groeien, maar het harde racisme en de agressieve stijl van Donald Trump schrikt ook mensen af. ‘Dit is hoe het fascisme naar Amerika komt’, zegt de Republikeinse ideoloog Robert Kagan. Waar staat Donald J. Trump nu echt voor? Is hij een heimelijke fascist? Een analyse van het ’trumpisme’.

Volgende week vindt in Ohio de Republikeinse conventie plaats, waar de officiële presidentskandidaat van de partij op het schild wordt gehesen. Zelfs nu hij al meer dan een jaar campagne voert, blijft het moeilijk om presidentskandidaat Donald Trump ideologisch te definiëren. Zijn beleidsplannen schieten alle kanten uit. Met hetzelfde aplomb waarmee Trump aankondigt een vlaktaks te willen invoeren, wisselt hij die een dag later in voor een consumptietaks. De ene dag is hij voor het recht op abortus, de volgende dag wil hij vrouwen die een abortus ondergaan streng laten straffen, en nog een dag later wil hij sancties tegen de uitvoerende arts. Soms spreekt hij zichzelf in een en hetzelfde interview meermaals tegen. Zo verkondigde hij in een gesprek met Fox-nieuwsanker Bill O’Reilly dat hij grondtroepen zou sturen om de Islamitische Staat aan te pakken. Een minuut later kwam hij op dat idee terug door te stellen dat de IS ook zonder grondoffensief verslagen kon worden, om kort daarna toch weer een aanval aan te kondigen.

Trump breekt met alle wetten waaraan een Republikeinse presidentskandidaat zich doorgaans houdt. Bekvechten met de conservatieve nieuwszender Fox News, oorlogshelden als voormalig Republikeins presidentskandidaat John McCain ridiculiseren, voormalig Iraaks dictator Saddam Hoessein een doortastend terrorismebestrijder noemen, twitterberichten met davidsterren verspreiden, steunbetuigingen vanwege Ku Klux Klan-leden in ontvangst nemen: elke andere presidentskandidaat had zichzelf daarmee allang uit de race gekegeld. Maar ’teflon Don’ lijkt er alleen sterker door te worden, en dat irriteert heel wat partijgenoten. Het onophoudelijke geschipper tussen standpunten, de voortdurende beschuldigingen aan het adres van minderheden, het ophemelen van autoritaire leiders als Vladimir Poetin, de hysterie van het publiek dat aan zijn lippen hangt: het geeft heel wat Republikeinen een vieze smaak in de mond.

De meest uitgesproken beschuldiging kwam van de neoconservatieve buitenlandexpert Robert Kagan. Kagan, een overtuigd Republikein die Republikeinse én Democratische ministers adviseerde, kapittelde in The Washington Post zowel het baldadige gedrag van Trump als de lakse houding van het Republikeinse partijestablishment: ‘Dit is hoe het fascisme naar Amerika komt. (…) Niet met bottines of groetgebaren, maar met een pseudotelevisiester, een nepmiljonair, een egomaan die de wrok en onzekerheden van het volk bespeelt, en een partij die zich uit ambitie, uit blinde partijtrouw of uit angst achter hem schaart.’ Ondanks zijn status als Republikeins ideoloog riep Kagan op om voor Clinton te stemmen. ‘De partij is reddeloos verloren, maar het land is misschien nog te redden.’

Met zijn protserige mimiek, waarbij hij zijn kin de hoogte inhoudt, heeft Trump wel iets weg van de jonge Benito Mussolini. Ook de Amerikaanse historicus Robert Paxton, die met De anatomie van het fascisme (2004) het standaardwerk over fascisme in de twintigste eeuw schreef, ziet gelijkenissen. ‘Trump bedient zich van dezelfde thema’s die ook fascisten gebruikten: nationalisme, racisme, xenofobie. Net als Mussolini speelt hij in op een gevoelen van nationaal verval, dat enkel met zijn krachtdadig leiderschap gekeerd kan worden.’

Toch maken zijn maniertjes hem geen fascist, vindt de Britse fascisme-expert Roger Griffin, historicus bij de Oxford Brookes University. ‘Fascisme is een revolutionaire vorm van ultranationalisme. Fascisten willen de parlementaire democratie vernietigen en vervangen door een nieuwe orde. Ze willen een nieuwe mens creëren. Trump heeft die revolutionaire agenda niet. Hij heeft niet de intentie om een nieuwe orde te creëren. Hij is een extreemrechtse populist, vergelijkbaar met Marine Le Pen of Geert Wilders, maar hij is geen fascist.’ Ook Paxton vindt de term fascist niet van toepassing. ‘Trump is een getalenteerd demagoog die erin geslaagd is om een stroming te capteren die vijandig staat tegenover de regering en de hoogopgeleide elite. Zijn succes is het culminatiepunt van een lang proces waarbij de president van de Verenigde Staten stilaan een soort filmster is geworden, in plaats van een nationaal leider die verstand heeft van bestuurszaken. Wie Trump een fascist noemt, gaat voorbij aan een veel wezenlijker probleem in de Verenigde Staten: het ongeremde individualisme dat het idee van een gemeenschappelijk belang ondergraaft.’

Onderbuikgevoel

Als Trump geen fascist is, wat is hij dan wel? Door de voortdurende shifts in standpunten is het moeilijk om zijn beweging eenduidig te definiëren. Trumpisme is niet echt een ideologie, vindt Lawrence Rosenthal, directeur van het Center for Right-Wing Studies van de Universiteit van Berkeley. ‘Daarvoor is het te zeer een lukrake verzameling van standpunten, die elkaar bovendien vaak tegenspreken. Trumpisme is een onderbuikgevoel. Het doet er niet toe welk beleid hij voorstelt: zijn supporters gaan voor zijn stijl. Ze identificeren zich met hem omdat hij zich afzet tegen het establishment. Donald Trump is hun middelvinger richting elite.’

En die middelvinger krijgt over het hele land bijval. Uit onderzoek van sociaal geograaf William Frey blijkt dat Trumpaanhangers bijna uitsluitend blank zijn, in rurale gebieden wonen en doorgaans uit de lagere sociale klassen komen. Ze beschouwen zich als ‘echte’ Amerikanen, zijn veelal langdurig werkloos en wonen vaak in woonwagens. ‘Het is de laaggeschoolde arbeidersklasse die de boot van de globalisering gemist heeft’, zegt Rosenthal. ‘Door de technologische vooruitgang bestaan hun jobs vandaag niet meer. De informaticarevolutie is aan hen voorbijgegaan, waardoor ze niet profiteren van de aantrekkende economie. Hun vaders en grootvaders hadden een redelijke job waarvoor ze behoorlijk betaald werden, maar zij hebben nu geen enkel toekomstperspectief. Sinds de jaren tachtig hebben Amerikaanse arbeiders geen loonsverhoging meer gekregen. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat daar binnenkort verbetering in komt.’

De wortels van Trumps succes liggen in de jaren tachtig, zegt Ken Kennard, professor American Studies aan de Universiteit Gent. ‘Sinds het presidentschap van Ronald Reagan hebben de grote bedrijven vrij spel gekregen. Reagan hoopte op die manier de werkgelegenheid aan te zwengelen. Door de globalisering hebben regeringen wereldwijd aan macht ingeboet en slagen ze er niet meer in om voldoende in te grijpen en hun bevolking zekerheid te geven. Steeds meer Amerikanen merken dat ze de controle verliezen over hun leven.’ Het is het einde van de klassieke American dream, vervolgt Kennard. ‘Tot de jaren tachtig geloofden de meeste Amerikanen in het casinokapitalisme. Ze zagen het leven als een soort van roulette: als je maar hard genoeg je best doet en blijft proberen, heb je op een dag geluk en blijft het balletje op jouw nummer liggen. Dat systeem was natuurlijk niet eerlijk, maar iedereen ging erin mee. Maar sinds de jaren tachtig zijn de regels veranderd, en is er bij wijze van spreken geen balletje meer in het spel. Hard werken volstaat vandaag niet meer om rijk te worden, en de politiek staat machteloos. Dat besef is nu doorgesijpeld naar de lagere klassen, en het heeft veel Amerikanen compleet van de politiek vervreemd.’

Migratieachtergrond

Bovendien speelt ook de getroebleerde Amerikaanse rassengeschiedenis een rol in Trumps opkomst. Met de voortdurende aanvallen op Mexicanen en moslims en zijn nauwelijks verdoken racisme jegens zwarten en indianen is het nativism, de begunstiging van autochtonen tegenover immigranten, weer helemaal terug in de Amerikaanse politiek. Trump is zeker niet de eerste om migratie tot hoofdstandpunt uit te roepen. In de 19e eeuw al was er de Know Nothing Party, een strengprotestantse beweging die probeerde de massamigratie in te dijken. Vijandsbeeld van dienst waren de katholieke migranten uit Duitsland en Ierland, die volgens de Know Nothingers de republiek ondergroeven. Dezelfde staten die de afgelopen maanden massaal op Trump stemden, stemden in 1968 voor de American Independent Party van de rechtse populist George Wallace. Onder de slogan ‘Segregatie vandaag, segregatie morgen, altijd segregatie’ wilde Wallace strikte rassenscheiding invoeren. Met zijn expliciet racistische programma haalde hij in vijf staten een meerderheid. Wallace zou zich kort na die campagne bekeren tot born-again christian, vergiffenis vragen aan zijn zwarte medeburgers en voortaan verzoening tussen de minderheden nastreven.

De tijd dringt voor blanke suprematisten. Over enkele jaren zijn blanke protestanten niet langer in de meerderheid. Hun stem is nu al niet meer doorslaggevend. Tijdens de presidentsverkiezingen van 2012 stemde 56 procent van de blanken op Mitt Romney, maar toch was de Republikein kansloos in de einduitslag. Bij de komende presidentsverkiezingen zal 31 procent van de stemgerechtigden een migratieachtergrond hebben, tien procentpunten meer dan in 2000. En ook al ligt het opkomstcijfer bij minderheden stukken lager dan onder blanken, toch groeit hun invloed. Dat is vooral slecht nieuws voor de Republikeinse partij, die het traditioneel slecht doet bij latino’s en zwarten, aldus Kennard. ‘Dit is waarschijnlijk de allerlaatste keer dat een presidentskandidaat verkozen kan worden die geen rekening houdt met de minderheden. In 2024 zullen de blanke protestanten die altijd de touwtjes in handen hebben gehad niet langer de dominante etnische groep zijn. Ze voelen dat dit hun allerlaatste kans is.’

Partij op drift

Ondanks alle toeters en bellen waarmee Trump nieuwe kiezers mobiliseert, is de malaise binnen de Republikeinse partij groter dan ooit. Trump is een symptoom van de koers die de Republikeinse partij de voorbije jaren vaart, zegt Cas Mudde, populisme-expert aan de University of Georgia. ‘Hij heeft de partij helemaal niet gehijackt, zoals zijn tegenstrevers beweren. De andere Republikeinse presidentskandidaten waren het voor pakweg drie vierde met hem eens. Ze hadden voornamelijk problemen met de botte manier waarop hij het zei, omdat het hun beleidsplannen harteloos deed overkomen. Maar met zijn voorstellen zelf hadden ze nauwelijks problemen.’ Ook de Republikeinse kiezers zelf lijken Trump fundamenteel gelijk te geven. Volgens een poll in januari steunde 86 procent van de Republikeinen die níét op Trump stemden zijn plan om illegale migranten op te sporen en te deporteren. 80 procent van hen volgde Trump in zijn voorstel om een muur op de Mexicaanse grens te bouwen, en 63 procent kon zich perfect vinden in Trumps belofte om niet langer moslimmigranten toe te laten.

‘De Republikeinse partij grossiert al jaren in ronduit xenofobe campagnes’, vervolgt Mudde. Voormalig presidentskandidate Michele Bachmann stelde in 2011 al voor de volledige zuidgrens af te sluiten. Moslimmigratie beschouwt ze als ‘een geplande invasie’, die erop gericht is ‘het westelijke christendom te vernietigen’. Jeff Sessions, Republikeins senator voor Alabama, is dan weer een fervent tegenstander van de zwarte burgerbeweging, die hij ‘on-Amerikaans’ en ‘communistisch geïnspireerd’ noemde omdat ze ‘burgerrechten door onze strot probeert te rammen’. Mitch McConnell, Republikeins fractieleider in de Senaat, stemde voor het Republikeinse wetsvoorstel om een muur te bouwen op de grens met Mexico. Zelfs Marco Rubio en Ted Cruz, die beiden een Cubaanse vader hebben, voerden tijdens de Republikeinse voorverkiezingen campagne om de grens af te grendelen en illegale migranten te deporteren. ‘Trump heeft de Republikeinse partij niet geradicaliseerd’, aldus Mudde. ‘Dat hebben de Republikeinen zelf gedaan.’

Ondanks hun nauwelijks verholen afschuw voor Trumps brutale stijl blijkt het grootste deel van het partijestablishment zijn kandidatuur te steunen. Zwaargewichten als Dick Cheney en Donald Rumsfeld (respectievelijk vicepresident en defensieminister onder George Bush jr.), voormalig presidentskandidaat Bob Dole, voormalig Senaatsvoorzitter John Boehner, mediamagnaat Rubert Murdoch: ze hebben allen officieel hun steun toegezegd. Voormalig tegenkandidaat Marco Rubio gaf aan dat hij voor Trump zou willen spreken op de Republikeinse conventie, als hem dat gevraagd zou worden. Zelfs senator John McCain, die tijdens de campagne het mikpunt van Trumps spot was, kondigde aan Trump te steunen, omdat ‘vier jaar Hillary een absolute ramp voor onze nationale veiligheid zou zijn’.

Toch zit de Republikeinse partijtop verveeld met Trump als presidentskandidaat. Hoezeer kandidaten als Rubio en Cruz voorvechters bleken van harde migratiestandpunten, ze waren tenminste controleerbaar. Om hun nationale ambities waar te maken, hadden ze de Grand Old Party immers nodig. Met Donald Trump heeft de partij alle controle verloren. Trump is financieel onafhankelijk. De mensen die hem steunen hebben geen enkele loyauteit aan de partij. En na decennia van bikkelharde partijpolitiek is alles te verkiezen boven een Democraat in het Witte Huis. Mudde vermoedt dat de Republikeinse partij deze crisis niet overleeft. ‘De kandidatuur van Trump zal aan de partij blijven kleven. De Republikeinen verliezen zo een hele generatie latino’s en moslims die nooit op de Republikeinse Partij zullen stemmen.’ Hij vermoedt dat de partij de komende jaren uiteen zal vallen. ‘In de blankere staten van het zuiden zullen ze zeker hun machtsbasis bewaren, maar op nationaal vlak zie ik de Republikeinen geen rol van betekenis meer spelen. Zolang de Republikeinse Partij niet de hand uitsteekt naar de minderheden, is het een verloren strijd.’

Ook het trumpisme zal de komende verkiezingen niet overleven, vermoedt Robert Paxton. ‘Trump is eigenlijk ontzettend slecht gebleken in het organiseren van zijn aanhang. Als man van de eenentwintigste eeuw vertrouwt hij bijna volledig op sociale media. Zijn speeches vind je over het hele web, en hij verstuurt een zondvloed aan boodschappen via Twitter en Facebook. Zo’n virtuele aanhang is nooit duurzaam.’ Maar het gevoelen van isolatie, frustratie en neergang zal blijven, waarschuwt Paxton. ‘De massa’s die Trump nu op de been krijgt, zullen na hem door een andere populist worden ingepakt. Het stopt pas als de mainstreampartijen zich echt met het ongenoegen van die massa’s gaan bezighouden.’

DOOR JEROEN ZUALLAERT

‘Fascisten willen de parlementaire democratie vernietigen en vervangen door een nieuwe orde. Trump heeft die revolutionaire agenda niet.’

‘Op nationaal vlak zie ik de Republikeinen geen rol van betekenis meer spelen.’