Luie en corrupte mensen heb je in elke samenleving en dus ook in Griekenland. Maar de meeste Grieken zijn eerlijke, harde werkers. Alleen hebben ze de pech, betoogt de Griekse journalist Kostas Karkagiannis, te leven in een staat die wordt beheerst door onbekwame politici en corrupte ambtenaren die hun onbetamelijke privileges in stand willen houden.
Toen de inspecteurs van de Europese Commissie, het Internationaal Monetair Fonds en de Europese Centrale Bank (de zogeheten trojka) in mei 2010 voor de eerste keer in Athene arriveerden, waren de meeste Grieken bang voor een dreigend faillissement dat tot de vernietiging van hun persoonlijk bezit zou leiden. Een groot deel van de bevolking nam dan ook genoegen met het externe toezicht, in de hoop dat de trojka de Griekse politici zou dwingen om de economie te moderniseren, de ontelbare monopolies aan te pakken en bovenal de buitensporig grote openbare sector in te perken.
Achttien maanden later is de angst toegenomen, groeit de werkloosheid met 4 procent op jaar-basis en verlamt de onzekerheid de geesten en de economie. Neerslachtigheid en angst zijn nu de overheersende gevoelens in Griekenland terwijl de middenklasse zich probeert te verweren tegen de talrijke belastingraids die de Griekse regering uitvoert in een poging om de grote bureaucratische machine in stand te houden die de politici in de laatste drie decennia hebben opgebouwd.
Het leven in Griekenland wordt elke dag chaotischer omdat de tegenstanders van modernisering van de economie de door de trojka opgelegde veranderingen afwijzen terwijl de Griekse regering niet bij machte lijkt om te besturen, de nodige hervormingen door te voeren en de rechtsstaat te garanderen. En bij diegenen die hoopten dat we met de hulp van onze Europese partners schoon schip zouden kunnen maken met het wijdvertakte politiek cliëntelisme, maakt de angst geleidelijk aan plaats voor wanhoop.
Massale werkloosheid en loodzware belastingen voor loontrekkers en gepensioneerden zijn de twee meest ingrijpende gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen die het afgelopen anderhalf jaar in overleg met de trojka zijn getroffen. ‘Sinds het derde kwartaal van 2008 is het werkloosheidspercentage verdubbeld’, zegt Savas Robolis, wetenschappelijk directeur van het arbeidsinstituut van de grootste werknemersvakbond in Griekenland (GSEE). Op dit ogenblik ligt het officiële werkloosheidscijfer boven de 16 procent terwijl dat eind 2008 nog 7,8 procent bedroeg. Robolis verwacht dat de werkloosheid eind dit jaar tot 17 procent zal stijgen en eind 2012 zelfs tot 21 procent. In mei 2010 leek de prognose van het arbeidsinstituut nog overdreven, maar intussen is gebleken dat ze nog aan de voorzichtige kant was. ‘Alle nieuwe banen die tussen 2000 en 2008 in Griekenland werden ge-creëerd, zijn in de periode 2009- 2011 verloren gegaan’, aldus Robolis.
Alleen al in september heeft de regering twee nieuwe belastingen aangekondigd (een op inkomen en een op vastgoed) met terugwerkende kracht tot begin 2011. Ze heeft, eveneens met terugwerkende kracht, ook een groot aantal belastingvrijstellingen afgeschaft. Maar die maatregelen worden uitsluitend toegepast op aangegeven inkomens en gelden dus in feite alleen voor loontrekkers en gepensioneerden. Sinds 2010 zijn de lonen in de particuliere sector al met plusminus 12 procent gedaald. In de openbare sector werden de salarissen in 2010 gemiddeld met ongeveer 15 procent verminderd, maar om een of andere mysterieuze reden daalden de loonkosten met slechts 7 procent. In haar streven om het deficit te beperken en tegelijk zo veel mogelijk banen in de publieke sector te behouden, heeft de regering bijna uitsluitend gebruik gemaakt van nieuwe belastingen.
Tien procent steekpenningen
Christos Chanos is eigenaar van een bedrijf dat paraplu’s vervaardigt en een jaaromzet van vijf miljoen euro heeft. De helft van zijn omzet komt uit export. ‘De binnenlandse markt ligt als het ware op apegapen’, zegt hij. ‘Het is me gelukt om meer te exporteren, maar de belastingen op ondernemingen en arbeid zijn te hoog. De belastinggrondslag blijft gelijk en de belastingontwijking is er niet minder op geworden. Met al die buitengewone belastingen kun je onmogelijk plannen voor het volgende jaar.’ Tegelijkertijd verstrekken de banken nagenoeg geen leningen meer aan bedrijven, zelfs niet aan gezonde bedrijven, vervolgt Chanos, terwijl Athene ongetwijfeld de enige Europese hoofdstad is waar in de belangrijkste straat, op zowat 300 meter van het Griekse parlement, de handel in gesmokkelde en namaakartikelen floreert. De frequente blokkades van havens door vakbondsactivisten en van belangrijke wegen door vrachtwagenchauffeurs hebben het bedrijf van Chanos in de afgelopen drie jaar grote schade toegebracht. Zijn grootste zorg evenwel zijn de kredietbeperkingen en de corruptie van de belastingautoriteiten. Op een bepaald ogenblik in 2003 probeerde hij geld te krijgen van de Europese structuurfondsen, maar werd hem gevraagd tien procent van het geld voor steekpenningen te reserveren. Hij weigerde met de belastingautoriteiten over steekpenningen te praten en zag de financiering aan zijn neus voorbijgaan. Alle Griekse burgers weten dat als je een ambtenaar van de fiscus beschuldigt van afpersing, de persoon in kwestie meestal niet of nauwelijks wordt gestraft. Intussen zullen zijn collega’s je onderneming hebben kapotgemaakt met het opleggen van arbitraire geldboetes. Die boetes kunnen uiteraard voor de rechter worden aangevochten, maar dat duurt jaren en om zo’n maatregel te kunnen aanvechten moet je eerst veertig procent van het bedrag van de boete betalen.
De kredietschaarste is zo ernstig dat zelfs grote constructiebedrijven onder druk komen te staan. Een manager van J&P Avax, het op een na grootste bouwbedrijf in Griekenland, zegt dat in zijn branche in de afgelopen twee jaar ongeveer tienduizend banen zijn verloren gegaan. De manager, die liever anoniem blijft, is ervan overtuigd dat grote infrastructuurprojecten in deze tijden van crisis de produc-tiviteit en het concurrentievermogen van de Griekse economie zouden kunnen stimuleren. Momenteel is het werk op de vijf grote wegenbouwprojecten in Griekenland stopgezet. Een nieuwe task force van de Europese Commissie probeert nu projecten die gedeeltelijk uit de EU-structuurfondsen worden gefinancierd, bij te sturen en grote projecten zoals de bouw van wegen, havens en luchthavens ‘uit de ijskast te halen’. De task force staat voor een moeilijke opgave aangezien ze het gevecht zal moeten aangaan met de Griekse bureaucratie, terwijl er geen tijd te verliezen valt.
Belastingontwijking is een nationale sport in Griekenland, maar dat betekent niet dat de Grieken geen belastingen betalen. Dat klinkt misschien paradoxaal, maar wat ik bedoel is dat een groot deel van de bevolking, vooral loontrekkers en gepensioneerden, moeten opdraaien voor de belastingontwijking door een andere grote groep van de bevolking, namelijk de zelfstandigen.
Stel, je bent een zelfstandige arts. Dan kun je patiënten behandelen zonder een ontvangstbewijs af te geven, zodat je aan de fiscus een minimuminkomen of helemaal geen inkomen kunt declareren. Vervolgens kom je in aanmerking voor een belastingamnestie die het Griekse ministerie van Financiën om de zoveel jaar afkondigt. Je betaalt een klein gedeelte van de belastingen die je had moeten betalen en je start weer met een schone lei. In het slechtst denkbare scenario, dat wil zeggen een controle door de belastingsdiensten, kun je in de meeste gevallen de belastingambtenaar omkopen. Die stopt het geld dan in z’n eigen zak in plaats van het over te maken aan de staat.
Maar zelfs voor de eerlijke zakenman geldt dat de belastingwetgeving zo complex is dat het bijna onmogelijk is om geen fouten te maken. ‘We leven in angst voor de belastingautoriteiten’, zegt Lena Georgiou, de eigenares van een kleine bar op het eiland Lefkada in het westen van Griekenland. Kleine en middelgrote ondernemingen zijn zwaar getroffen door de economische crisis en de verhoging van het btw-tarief van 13 naar 23 procent heeft bars en kleine restaurants de doodsteek toegebracht, betoogt ze. Zelf heeft mevrouw Georgiou de laatste maanden enkele medewerkers moeten ontslaan vanwege de teruglopende ontvangsten en ze is bang dat ze de komende maanden nog meer mensen zal moeten wegsturen om de gestegen btw te compenseren. ‘De staat moet afslanken via privatiseringen. Grieken moeten hun mentaliteit veranderen. Wij zijn niet lui, wij zijn geen oplichters. We vragen geen liefdadigheid, maar de trojka moet de situatie aanpakken met politieke criteria en niet als een boekhouder. De mensen moeten weer hoop krijgen, ze hebben geen werk meer.’
Mislukte staat
Dit zijn momentopnames van de Griekse realiteit in het najaar van 2011. Ik zou het kunnen hebben over Jannis Tsakalos, een journalist van 37 die na tien jaar werken in oktober vorig jaar zijn baan verloor. Hij kreeg een jaar lang een uitkering van 499 euro per maand. Nu heeft hij geen inkomen meer en probeert hij ‘een baan te vinden, om het even wat’, terwijl hij niet eens het recht heeft om zijn zoontje naar de openbare kleuterschool te sturen.
Of ik zou het kunnen hebben over Athina Paterou, die in 2005 na haar studie biologie aan de universiteiten van Patras en Manchester besloot naar Griekenland terug te keren om er als onderzoeker te gaan werken. Ze vond een baan in het Amalia Flemingonderzoeksinstituut even buiten Athene, waar ze 880 euro per maand verdiende. Na 14 maanden besloot ze terug te keren naar het Verenigd Koninkrijk. Ze kreeg een baan aangeboden aan de universiteit van Edinburgh waar ze 45.000 euro per jaar verdiende. ‘Ik was het liefst in Griekenland gebleven, maar ik kon daar onmogelijk een zelfstandig leven leiden. Ik moest bij mijn ouders inwonen’, aldus Athina. Nu werkt ze aan de universiteit van Oxford, heeft ze daar een huis gekocht en denkt ze er niet over om naar Griekenland terug te keren. ‘Veel van mijn Griekse medestudenten hebben ervoor gekozen om hun carrière in het buitenland voort te zetten’, zegt Athina, die daarmee wijst op een trend die Griekenland berooid zal achterlaten, zonder het jonge, goed opgeleide talent dat het land nu meer dan ooit nodig heeft.
Luie en corrupte mensen zijn er in elke samenleving en wij Grieken hebben er daarvan ongetwijfeld nogal wat. Maar de meeste Grieken zijn eerlijke, hardwerkende mensen zoals de meeste Europeanen. Alleen worden zij in hun dagelijks bestaan met reusachtige problemen geconfronteerd. Niet alleen nu, maar ook in de voorbije decennia. Niemand wenst een leven te leiden dat wordt beheerst door onbekwame politici en een kafkaiaanse bureaucratie. De wil om dingen te veranderen is duidelijk aanwezig, maar zoiets vergt tijd.
De crisis heeft gezorgd voor tweespalt in de Griekse samenleving. De regering staat momenteel in een heel zwakke positie en de meeste commentatoren verwachten dat ze in de komende maanden zal vallen. De rechtsstaat was nooit sterk geworteld in Griekenland, maar in de huidige situatie waarin vakbondsleden in de ambtenarij hun onbetamelijke privileges en voordelen in stand proberen te houden, wordt het openbare leven met name in Athene door talloze stakingen verstoord. Dagenlang houden de bonden sit-ins in een dozijn ministeries in Athene, terwijl de regering lijdzaam toeziet. De belangrijkste stortplaats van Athene bleef bijna tien dagen dicht omdat de vuilnismannen niet akkoord gingen met lagere lonen. Athene begint meer en meer op een derdewereldmetropool te lijken. De toestand verslechterde nog toen groepen werknemers uit de particuliere sector zich achter de protesten van de openbare sector schaarden. Artsen, apothekers, ingenieurs, taxichauffeurs, truckers, advocaten, notarissen en een dozijn andere beroepsgroepen komen in opstand omdat zij hun monopolie dreigen te verliezen nu de regering probeert de Europese richtlijnen over het openstellen van goederen- en dienstenmarkten in praktijk te brengen. Straffeloosheid wordt de regel en Griekenland vertoont heel wat kenmerken van een mislukte staat. De stemming in Griekenland wordt accuraat beschreven door Artemis Kapoula en haar blog protagon.gr. ‘Word bang voor mij’, schrijft ze. ‘Ik verdraag jullie niet langer. Ik heb mijn bekomst van jullie pesterijen, van jullie dreigementen. Jullie gebruiken me als een breekijzer om jullie doelstellingen te verwezenlijken, jullie maken me ziek. Jullie vragen me jullie rechten te respecteren (ze bedoelt het recht om te staken, nvdr), terwijl mijn rechten jullie geen zier kunnen schelen. Ik word boos als jullie namens mij spreken, als jullie ‘de arme mensen’ als voorwendsel gebruiken terwijl jullie alleen maar bezorgd zijn om het eigen vel.’
Politieke onwil
Aan de Griekse crisis liggen fundamentelere problemen ten grondslag. Met name het probleem van het alom aanwezige politieke cliëntelisme en van de geleidelijke ineenstorting van de rechtsstaat. Vooral sedert 1981 zijn de twee belangrijkste politieke partijen in Griekenland de staat en zijn middelen als hun buit gaan beschouwen. Politici beloofden banen in de openbare sector in ruil voor een stem en riepen aldus een reusachtig bureaucratisch apparaat in het leven dat zich verzet tegen elke modernisering, tot op zekere hoogte gecorrumpeerd is (bepaalde sectoren zijn uitermate corrupt) en bovendien ook contraproductief is. Midden jaren 1990 begon de bureaucratische machine zich onafhankelijker op te stellen ten opzichte van haar politieke beschermheren en begon ze nog meer privileges te vragen als men wilde dat ze ‘haar werk’ bleef doen. Maar nu raakt het geld op. Hoewel het land aan de rand van de afgrond staat en van EU-steun afhankelijk is, gaan Griekse politici door met de strijd om hun gekoesterde, op politiek cliëntelisme gebaseerde staat te redden. In plaats van geldverspilling tegen te gaan en te snoeien in de uitgaven, leggen ze de ene na de andere belasting op, zij het slechts voor de helft van de bevolking. Maar de loontrekkers en gepensioneerden van de middenklasse kunnen niet nog meer belastingen betalen. De Europese Commissie kijkt apathisch toe terwijl de Griekse bevolking wanhopig wordt. Het ziet ernaar uit dat de trojka het heeft moeten afleggen tegen de Griekse politici en hun onwil om structurele hervormingen te implementeren. Als Griekenland moet gelden als het EU-experiment op het gebied van beter economisch bestuur, dan lijkt dat experiment niet te zullen lukken. Wat Griekenland nodig heeft, en wel heel dringend, is een klein beetje hoop voor het te laat is.
*
KOSTAS KARKAGIANNIS IS DE BRUSSELSE CORRESPONDENT VAN DE GRIEKSE KRANT KATHIMERINI. HIJ SCHREEF DIT ARTIKEL OP VERZOEK VAN KNACK.
DOOR KOSTAS KARKAGIANNIS*
De twee belangrijkste politieke partijen zien de staat en zijn middelen als hun buit.
