Venetië is voor de 55e keer het decor voor de Biennale d’Arte. Maar hoe vind je je weg tussen historische werken van 155 kunstenaars in een Palazzo Enciclopedico, nieuwe werken in 88 landenpaviljoenen, 48 nevenevenementen en meer dan 50 tentoonstellingen erbuiten? Knack helpt u te kiezen.
1| SIMRYN GILL
WAT Het Australische paviljoen is overgeleverd aan de natuurelementen: het dak werd gedeeltelijk weggehaald. De inhoud – kwetsbare collagetekeningen, magische landschapsfoto’s en zero-objecten van Simryn Gill – zal na afloop gedeeltelijk of volledig weggevreten zijn.
WAAROM Een poëtische bespiegeling en een overtuigde omarming van de vergankelijkheid der dingen. Vooral pregnant door de mooie, arbeidsintensieve tekeningen (Let Go, Lets Go) vol kleurige insecten. Op hun vlucht dragen ze elk een ander woordje uit de grote encyclopedie van de schepping met zich mee. Samen vormen ze de figuur van een grote slanke vis op de wand. De titel van de tentoonstelling verraadt het hele programma: Here Art Grows on Trees.
EXTRA Cathy de Zegher, de Belgische curator van het paviljoen, leerde de kunstenares kennen in Sidney, waar ze vorig jaar de Biënnale leidde. Simryn Gill, geboren in Maleisië, nam er liever niet aan deel, maar verkoos om samen met De Zegher geduldig te werken aan een project voor Venetië. ‘Alles moest perfect zijn’, zegt Gill, terwijl ze over een met pleister en Oost-Indische inkt bestreken wand van het paviljoen strijkt. ‘Anders is het geen cadeau.’
2| JEREMY DELLER
WAT Dodelijke kritiek op politiek wanbeleid en de arrogantie van machthebbers, verpakt in een vederlicht kleedje. Jeremy Deller maakt populaire kunst met alle beschikbare middelen, van stempelkussen tot video. Zijn compilatiefilm English Magic is een geschenk uit de hemel, toegankelijk voor iedereen op www.britishcouncil.org/visualarts. Expo in het Britse paviljoen.
WAAROM Populisme is gevaarlijk, behalve als je het ombouwt tot een precisie-instrument voor een betere samenleving. Deller reduceert relevante schandaalverhalen tot hun essentie en maakt er inslaande en verrassende beelden bij, gebracht met humor en emotie. Deller is een superieure beeldstrateeg, zoals in zijn keuze om obscure kanten van de Britse militaire actie in Irak en Afghanistan te illustreren met tekeningen van gevangenen in beide oorlogen.
EXTRA De grote wandschilderingen in het paviljoen liegen er niet om. Belastingparadijs Jersey gaat in vlammen op; de verrezen victoriaanse kunstenaar William Morris flikkert het jacht van voetbalmogol Roman Abramovitsj, dat de toegang tot de Biënnale blokkeert, in de lagune; een door prins Harry uit de lucht geknalde beschermde roofvogel koelt zijn wraak op een Range Rover.
3| STEFANOS TSIVOPOULOS
WAT Door schade en schande wordt men wijzer. De bijdrage van de in Amsterdam en Athene wonende Griekse kunstenaar leest als een sprookje over de wel erg vergankelijke waarde van geld. History Zero is een poëtisch-filosofisch videodrieluik, aangevuld met documentaire panelen over de alternatieve ruilsystemen. Of hoe elk einde ook een nieuw begin is.Te zien in het Griekse paviljoen.
WAAROM De schakels tussen de drie videoverhalen, die worden vertoond in drie aparte kamers, zitten los. Met enig denkwerk schroeft u ze vast. Een marginale man sprokkelt oud ijzer in een warenhuiskarretje en vindt een bos bloemen, gemaakt van bankbiljetten (1). Een kunstenaar sprokkelt in de stad beelden op zijn tablet, vindt het achtergelaten karretje en ziet er een kant-en-klaar kunstwerk in (2). Een kunstverzamelaar-ster met alzheimer maakt bloemen uit biljetten, krijgt bericht dat ze een door haar gekocht kunstwerk vergat af te halen, en kiepert de tuil in een vuilnisbak op straat (3).
EXTRA Het archief met niet-monetaire ruilsystemen oogt even compleet als voluntaristisch, op het ontroerende af. Van biergeld in Angola in de late jaren tachtig (blikjes Heinekenals betaalmiddel in een geruïneerde economie) tot de actuele Franse SOL – een lokaal betaalmiddel, geïntegreerd in een alternatieve economie voor marginalen.
4| RUDOLF STINGEL
WAT Magistrale eenmanstentoonstelling van de in Merano geboren en in New York werkende schilder. Wanden, vloeren en plafonds van een 18e-eeuws Venetiaans paleis zijn volledig bekleed met identieke tapijten in oosterse motieven. In combinatie met Stingels abstracte werken (eerste verdieping) en figuratieve schilderijen (tweede verdieping) vormen ze een totaalkunstwerk. In het Palazzo Grassi.
WAAROM De geest van het Weense fin de siècle heerst hier. De zilverglanzende huid van grote abstracte schilderijen verbergt ongrijpbare tekens – het verraadt allemaal een verdrongen innerlijk leven (denk aan het onderzoeksveld van Sigmund Freud in zijn kabinet vol tapijten.) De andere, meestal kleinere werken, tactiel geschilderd in neutrale tinten, zijn interpretaties van laatgotische houtsculpturen. De vormen en gewaden van de heiligen en martelaren bewaren hun gebeeldhouwde karakter. Hun gezichten en handen komen fotografisch echt tot leven, in het verlengde van het detailrealisme van de Vlaamse Primitieven.
EXTRA Drie schilderijen springen opvallend uit de band, en geven het geheel een funeraire draai. Afgezonderd in een gigantische zaal is een groot, fotografisch geschilderd portret te zien van Franz West (1947-2012), de Weense sculpteur van psychologisch geladen beelden. Ook quasi-fotografisch is een geschilderde voorstelling van een sculptuur met de Dood die een leeuw berijdt en met beenderen voedt – de leeuw, ook aanwezig op de tapijten, is het embleem van Venetië. Het kleinste schilderij toont een figuurtje met ontblote borsten, een kinderhoofd en een doorgesneden keel. Vondelinge onder de martelaressen.
5| LARA ALMARCEGUI
WAT Een berg cementpuin, omringd door heuvels van zaagmeel, glas en een mix van ijzerslak en as. Zo gaat Lara Almarcegui om met sculptuur en architectuur: ze herleidt het materiaal waarmee ze gemaakt zijn tot gruis. In dit geval gaat het om dezelfde bouwmaterialen waarmee in 1922 het Spaanse paviljoen in Venetië werd opgetrokken door Javier de Luque.
WAAROM ‘De “ingrediënten” tonen van een gebouw laat toe om ons in te denken hoe het eruitzag voor het gebouwd was, en hoe het er zal uitzien nadat het afgebroken zal zijn’, zegt Almarcegui. Toch zijn het alleen puinhopen in de letterlijke betekenis. Ze installeert haar gruisheuvels zorgvuldig volgens regels van sculptuur, kleur, ruimtelijkheid en architectuur. Ook zij heeft een voorliefde voor het totaalkunstwerk.
EXTRA In een bovenkamertje van het paviljoen presenteert Almarcegui een becommentarieerde diareeks over haar geologische en ecologische onderzoek naar de Sacca di Mattia. Dat kunstmatige eiland nabij Murano bestaat voornamelijk uit afval van de glas- en bouwindustrie. Nu de afvalvergunning verstreken is, koesteren planners en promotoren opnieuw dromen – de ene al wilder dan de andere. In het verlengde van vorig werk maakte Almarcegui een gidsje voorde woestenij, Sacca di San Mattia geheten.
6| BERLINDE DE BRUYCKERE
WAT Op haar omzwervingen in Frankrijk vond de kunstenares een reusachtige, neerliggende olm. Het wassen afgietsel staat voor de verweerde, gezwollen en gewonde torso van de martelaar Sint-Sebastiaan. De titel van het werk, Kreupelhout, verwijst naar de transformatie van hout in was en van was in vlees, en van pijn in genot en van genot in liefdevolle verzorging. Te zien in het Belgische paviljoen.
WAAROM Het liggende beeld strekt zich uit over de hele centrale ruimte in het paviljoen. De geschilderde rode, roze en blauwepartijen op het grauwe kadaver geven het werk zachte, zinnelijke accenten. De inwerking van de kleur en het gefilterde daglicht verhevigen de ervaring nog. Des te meer door het omringende duister en de vlekkerig zwarte muren en vloer, die de van water verzadigde muren in de lagunestad oproepen.
EXTRA De Bruyckere voelt zich zeer verwant met de Zuid-Afrikaanse schrijver John M. Coetzee. Ze houdt van de schoonheid, de gelaagdheid en de traagheid waarmee hij over de mens en zijn eenzaamheid schrijft. Coetzee van zijn kant voelde zich aangeraakt door haar werken: ‘Ze brengen verlichting, maar de verlichting is even duister als diep.’ Hij trad in Venetië veeleer op als soulmate dan als tentoonstellingscurator – die rol is weggelegd voor SMAK-directeur Philippe Van Cauteren.
7| MARK MANDERS
WAT Dingen die in een ruimte aan elkaar geschakeld worden, zijn als woorden die een zin vormen, als noten die een muzikale frase maken. In de Room with Broken Sentence in het Nederlandse paviljoen komen alledaagse objecten en gesculpteerde lichaamsvormen samen tot een beeld met een geheime boodschap.
WAAROM Manders laat zich inspireren door de architectuur van de droom (De Chirico) en die van de meetkundige helderheid (Rietveld). In dit klimaat betreden zijn beelden onverkend terrein: ze registreren beweging en stilstand van de tijd en de schaduwen, liefde en amputatie, herinnering en verlies. De koffiekopjes zijn leeg, eentje hangt ondersteboven en werpt zijn schaduw boven een afgietsel van Manders’ dij- en een bovenarmbeen. Manders: ‘Ik wilde die schaduw bewaren, daarom maakte ik er een beeld van.’
EXTRA De taal van de media zint Manders niet, hij wil ze het liefst buiten houden. Daarom liet hij de ramen van het paviljoen van Gerrit Rietveld afdekken met exemplaren van een speciale krant. Alle bestaande (Engelse) woorden staan er één keer in, maar in een willekeurig verband. De meeste foto’s tonen opeenhopingen van stof in het atelier van de kunstenaar. Maar de Minyan Swizzle ziet er alvast uit als een echte krant.
8| IL PALAZZO ENCICLOPEDICO
WAT Zelfverklaarde wanhoopspoging van Biënnalecurator Massimilano Gioni om het complete reservoir in kaart te brengen van ‘innerlijke’ beelden, gecreëerd door kunstenaars, visionairen en gekken – de meesten geboren in de 20e eeuw – bij de uitbouw van hun persoonlijke kosmologie. In het centrale paviljoen in de Giardini en in het Arsenale.
WAAROM (niet) Zoals een verklarend woordenboek niet dient om van a tot z te worden gelezen, zo is het geboden om ook deze ‘beeldencyclopedie’ met 155 absoluut originelegeesten selectief te gebruiken. Lees zorgvuldig de knappe short guide (15 euro), dat helpt. Je blik fris houden bij zo’n beeldenovervloed in twee mastodontische gebouwen: het is een uitputtende bezigheid.
EXTRA Werken die zijn ondergebracht in een zeldzame kleine zaal, een restruimte of een aanpalende tuin laten je op adem komen. Bekijkt u de reeks dramatische Noordzeeschilderijen van Thierry De Cordier eens, of de geestige bronzen van Sarah Lucas (die vlezige Kamasutra-variaties suggereren), of de klacht van perfect ‘geïntegreerde’ immigranten in Genua in de video Words on Streets door Bouchra Khalili.
9| SARAH SZE
WAT Netjes ingeschaalde objectver-zamelingen, ingebed in ruimtelijke constructies. Gemaakt uit lichte materialen, geordend als planetenstelsels en strevend naar een triple point, een toestand van onderling evenwicht. Het Amerikaanse paviljoen, binnen en buiten ontdaan van zijn palladiaanse chic, en getransformeerd in een wonderlijk laboratorium door Sarah Sze.
WAAROM Niet alleen de hogere wiskunde van spinnen bij het weven van hun web, maar ook het Russische constructivisme, de kleurrijke mobielen van Alexander Calder of het fietswiel (op kruk) van Marcel Duchamp effenden het pad voor Sarah Sze. Hoe het verder moet, laat ze aan het toeval over, goed wetend dat schaal, kleur, lijn, ruimte en zwaartekracht onderworpen zijn aan regels die universeel en onveranderlijk zijn. Maar evengoed onvoorspelbaar. Haar werk leeft bij gratie van die paradox.
EXTRA Sze bracht geen kant-en-klare sculpturen naar haar paviljoen. Nadat ze eind maart in een sneeuwstorm arriveerde in Venetië, begon ze te verzamelen, te weven en te bouwen aan haar installatie. In de omgeving fotografeerde ze stenen, ze raapte gevallen blaadjes op van de bomen in de Giardini, en tickets van de vaporetto. Ze belandden in de installatie. Omgekeerd verspreidde ze fragmenten van haar werk over winkels en huizen in de buurt.
10| ANRI SALA
WAT Zintuiglijke en intellectuele onderdompeling in het Concerto in D voor de linkerhand (1930) van componist Maurice Ravel, via een auditieve, visuele en ruimtelijke bewerking door beeldend kunstenaar Anri Sala in het HD-videoveelluik Ravel Ravel Unravel. Te beleven in het Duitse paviljoen (geleend door Frankrijk).
WAAROM Het centrale luik, Ravel, bestaat uit twee simultaan geprojecteerde opnames van het concerto, gebracht door twee verschillende pianisten. Sala’s camera focust op de ‘choreografie van de linkerhand’. De twee uitvoeringen lijken elkaar op de hielen te zitten. Een bijzondere ervaring – maar wel lang aanschuiven.
EXTRA In de eerste van de twee video’s in de omringende zalen is de overconcentratie op het gezicht van DJ Chloé smartelijk om te zien. De reden wordt duidelijk in de tweede film: aan een mengtafel probeert ze de twee uitvoeringen van het concerto te verbinden en er een eigen creatie van te maken (Unravel). De linkerhand houdt ze geheven als een strijdgebaar.
Biennale arte Venezia tot 24 november, elke dag van 10 tot 18 uur. (www.labiennale.org).
DOOR JAN BRAET
