De mensen die tien jaar geleden door de ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl getroffen werden, zijn ziek en worden aan hun lot overgelaten. Een volk is collectief depressief : ?Er is geen hoop.?
EEN BERICHT UIT WIT-RUSLAND
4 MEI 1986. De met margrieten versierde scheurkalender tegen een muur van een huis in het spookdorp Dovlyady, geeft de datum aan van het overhaaste vertrek van de bewoners. Een verroeste koelkast, verroeste bedden, gebroken grammofoonplaten en poppen met gebroken armpjes liggen tussen de rommel. De bewoners mochten bij hun gedwongen vlucht niets meenemen. Dovlyady ligt bij de grens van Wit-Rusland met Oekraïne, op een kleine tien kilometer van de kerncentrale van Tsjernobyl, waar in de nacht van 26 op 27 april 1986 reactor-4 ontplofte en in brand vloog. De streek werd het decor van de grootste kernramp uit de geschiedenis van de mensheid. Geschat wordt dat die nacht ongeveer 140 miljoen curie aan radioactieve stoffen de atmosfeer werd ingeblazen tweehonderd keer meer dan met de atoombom op Hiroshima.
De bevers in het riviertje dat door Dovlyady loopt, bouwen ongestoord hun dammen. Het dorp is volledig verlaten. De ramen zijn met kruisgewijs geslagen planken afgesloten, de ruiten gebroken. Vele achterdeuren zijn los. Alleen op het kerkhof is een teken van menselijk leven te vinden : vers gedolven graven. De levenden zijn voor hun welzijn uit het dorp geëvacueerd ruim een week nadat de centrale ontplofte. De doden mogen terugkeren naar hun nu zwaar radioactieve geboortegrond. Vaarwel Dovlyady, staat in krijt op de keukenmuur van een huis geschreven.
De bewoners van het iets verder van de centrale gelegen Dernovichi waren optimistischer. Ooit keren we terug, schreef iemand op de muur van de dorpsschool. De school is geplunderd. Alle meubilair dat niet was vastgeschroefd, is verdwenen. De boeken en de pantoffels van de kinderen liggen in hopen op de grond, bedekt met radioactief stof. ?Begin vorig jaar was alles nog in orde,? zucht directeur Leonid Bobrovsky die de school even bezocht. ?De ramen waren gesloten. De boeken en de slofjes stonden netjes op hun plank. De school kon opnieuw in gebruik worden genomen.?
De kans dat de bewoners snel terug zullen keren, is minimaal. De apparatuur van een patrouille die in het dorp metingen verricht, geeft voor het element cesium, dat bij de ontploffing in de grootste hoeveelheden vrijkwam, een straling van 40 curie per vierkante kilometer aan vijfhonderd keer meer dan de maximale besmetting in ons land. Dovlyady en Dernovichi liggen in de dertig-kilometerzone rond de centrale, waaruit alle mensen zijn geëvacueerd. Het gebied werd met prikkeldraad omheind, en omgedoopt tot ?radio-ecologisch reservaat?. De dieren gedijen er goed zonder de mensen. Er zijn meer wolven, elanden en zeearenden dan ooit tevoren. De ooievaars zitten al vast op hun nest. Buiten de zone moeten ze nog met broeden beginnen.
CHRONISCH ZIEK.
Voor mensen is de zone verboden. Er staan zware boetes op overtreding. Toch zouden er naar schatting zeshonderd dorpelingen naar hun oude huis zijn teruggekeerd meestal bejaarden die elders niet konden wennen. In het dorpje Gridni leeft het gezin van Misja en Nadesjda Kravchenko. Ze keerden in 1988 naar de verboden zone terug. Ze hebben zes kinderen, van wie er drie in de zone geboren werden. De kinderen zijn chronisch ziek. Bij de vrouw en een dochter werden schildklierafwijkingen vastgesteld. De activiteit van het cesium in de bosbessen en de paddestoelen, die het gezin vorige zomer in het woud verzamelde, is driehonderd keer hoger dan de toegelaten norm.
?Je moet eens in de zomer op bezoek komen,? roept grootmoeder Elena Muzychenko van de twee jaar oude Anna in het ook al zwaar stralende dorp Bartolomeevka. ?Het wemelt dan in het woud van de mensen die bessen en paddestoelen plukken de autoriteiten, die ons voortdurend vertellen hoe gevaarlijk dat is, op kop. Natuurlijk plukken wij vruchten. Natuurlijk kappen wij radioactieve bomen om het huis te verwarmen. We hebben geen keuze. Sterven van honger of kou is even erg als sterven van Tsjernobyl. Voor de kleine Anna was er geen plaats in de miezerige eenkamerflat die haar ouders na hun evacuatie toegewezen kregen. Een kind heeft ruimte nodig.?
De lokale overheid benadrukt dat het laatste medisch onderzoek uitwees dat Anna kerngezond is. Elena staat officieel ergens buiten de zone geregistreerd, zodat ze haar pensioentje kan trekken. Ze is banger om bestolen te worden dan van de straling. ?In feite leven ze hier illegaal,? antwoordt ambtenaar Sergei Petrov op de vraag of deze mensen tegen plunderaars worden beschermd de man is in het stadje Narovlya bevoegd voor het toezicht op het radio-ecologisch reservaat. ?We zouden ze met geweld kunnen verdrijven, om gezondheidsredenen. Maar wat zou dat oplossen ? Het voedsel dat vanuit de veilige zones tot hier geraakt, is voor deze mensen veel te duur. Ze zijn afhankelijk van de natuur.?
Zoals de rest van de bevolking, zijn ook de lokale ambtenaren verbitterd. Ze voelen zich aan hun lot overgelaten. Slava Khailov is brandweerman in een team dat voortdurend stand-by is om in de verboden zone bos- en andere branden te blussen. De autoriteiten zijn als de dood voor grote branden in de besmette zones. De radioactiviteit raakt in de rook geconcentreerd, die, als de wind verkeerd zit, nog zuivere zones kan besmetten. Zo was er vier jaar geleden paniek, toen een grote brand uit Oekraïne kwam aanwaaien. De helft van de huizen van Dovlyady stond in lichter laaie voor de ploeg van Khailov ter plekke was.
De blussers nemen grote risico’s. De radioactiviteit is bij brand tien tot vijftien keer hoger dan anders. Toch krijgen de mannen geen privileges. Het dubbele loon van in het begin is afgeschaft, de speciale pensioenregeling teruggeschroefd, de voordelen inzake gezondheidszorg verdwenen. Er is zelfs geen geld voor beschermingskledij. Laarzen zijn het enige wat de blussers nog krijgen. En een stralingsdosismeter. ?Als we uitrukken, wordt er een dosismeter op ons hemd gespeld,? zegt Khailov. ?Na drie maanden wordt die vervangen, en geanalyseerd. Maar in de zeven jaar dat ik als brandweerman in de dertig-kilometerzone werk, heb ik, ondanks herhaald aandringen, nooit één resultaat van die metingen gezien. Ik heb er dus geen idee van hoeveel straling ik te verwerken heb gekregen.?
DIKKE SNOEKEN.
De ramp werd een catastrofe. Alleen al in Wit-Rusland werden meer dan twee miljoen mensen rechtstreeks aan de straling van de reactor blootgesteld. Een gebied groter dan de provincie Limburg werd permanent onbewoonbaar. Zevenentwintig steden en meer dan 2.600 gemeenten raakten radioactief besmet. Een vijfde van de akkers kan in principe niet worden bebouwd ; een vierde van de wouden is bestraald. Het land zou 21 jaarbegrotingen (uit 1991) of ongeveer 7.000 miljard frank nodig hebben om alle gevolgen van de ramp uit te wissen.
Buiten de dertig-kilometerzone leven nog 130.000 mensen, onder wie 30.000 kinderen, in zwaar besmet gebied. Ze moeten niet vertrekken, maar het wordt ze wel aangeraden. Ze hebben de keuze tussen het aanvaarden van de gevolgen van de radioactiviteit, en een evacuatie naar een kleine flat in een vreemde stad met minimale voorzieningen en een bevolking die weinig solidair is, omdat er al voor de komst van de geëvacueerden woningnood was.
?De flats waarin wij terechtkomen, zijn alleen goed om in te sterven, niet om in te leven,? zucht Hena Ivanova in een buitenwijk van het stadje Mozyr, waar iedereen vroeger naartoe wilde omdat het er zo mooi was en waar niemand nu wil blijven. De vrouw woonde in Bragin, ongeveer veertig kilometer van Tsjernobyl. Het enige wat ze voor de ramp over kernenergie had gehoord, was ?iets over Hiroshima?. ?Ik zag zoveel tranen om zoveel onbegrepen dingen,? huilt ze. Ze werd pas acht jaar na de ramp geëvacueerd, omdat gezinnen met kinderen voorrang hadden. Ze kreeg geen enkel financieel of logistiek voordeel, hoewel haar leven helemaal ontwricht werd door de gedwongen verhuis. Humanitaire hulp heeft ze nooit gezien ze hoorde dat die onderweg in de datsja’s (buitenverblijven) van belangrijke officiëlen blijft plakken. Ze verliet haar dorp, omdat het leven er moeilijk werd, en het risico op plunderaars groot. Hoop om terug naar huis te kunnen, heeft ze niet : ?Er is in Bragin geen gezondheid meer.?
Ook de mensen die bleven, klagen. ?Vlak na de ramp bewaakte ik als soldaat zes maanden de ontplofte centrale,? vertelt Phedor Prikhoda in het schilderachtige dorp Kamoman langs de Pripyat-rivier. ?Nu verlies ik mijn tanden. Ik trok naar de tandarts, maar een behandeling kost 750.000 roebel (ongeveer 2.000 frank), terwijl mijn pensioen amper 450.000 roebel bedraagt. Ik kan mij dus niet laten behandelen, want niemand wil dat betalen. Niemand doet iets voor ons.?
Ondanks alles klinkt Phedor opgewekt de meeste mensen in de besmette zones klinken opgewekter dan de geëvacueerden. Met zijn handvol vrienden is hij afhankelijk van de gewassen op de besmette velden, van de melk die de ene koe in het dorp nog levert, van de pluk en de visvangst. De Pripyat barst van de dikke snoeken. ?Tot einde mei is het verboden te vissen, omdat de vis aan het paaien is,? zegt Phedor. Dat het altijd verboden is te vissen, omdat de vis radioactief is, wil hij niet gehoord hebben. ?Mijn gezondheid is toch al slecht. De vis in de rivier is trouwens minder radioactief dan de vis in de meren.?
Dat is correct voor sommige soorten, maar niet voor snoeken, die op de modderige bodem leven en andere vissen uit de modder verorberen. Modder is rijk aan radioactieve elementen. ?In de besmette zones zijn vissen en wild vijf tot tien keer radioactiever dan elders,? zegt directeur Victor Ipatiev van het Instituut voor Bosbouw in de stad Gomel. Ipatiev heeft zijn hond Cesium gedoopt, naar het belangrijkste radioactieve element waarmee hij te maken krijgt. Hij bestudeert de effecten van radioactiviteit op de natuur.
?We mogen van geluk spreken dat de streek zo dicht bebost is,? zegt hij. ?Anders was de ramp nog veel groter geweest. Nu slorpte het woud 80 procent van de straling op. Het redde vele mensenlevens. Wetenschappers van onder meer het International Atomic Energy Agency (IAEA) zeiden vlak na de ramp dat het woud binnen tien jaar weer zuiver zou zijn. Niets is minder waar. Het bos is heel ziek. Onze metingen tonen aan dat de radioactiviteit in de bomen nog altijd stijgt. Wij voorspellen dat de besmetting pas vanaf het jaar 2002 maximaal zal zijn.?
BORSTELHAREN.
In de wouden rond Gomel zijn de gevolgen van de straling goed te zien. Vele dennen vertonen afwijkingen, zoals drie in de plaats van twee naalden per knop, wat tot groeiproblemen leidt, en een vervroegd afsterven. Van alle bomen jonger dan twintig jaar is de stam volledig radioactief. In een woud met een cesiumstraling van 56 curie per vierkante kilometer hebben de bomen dubbel zoveel genetische afwijkingen (mutaties) dan normaal. De rupsen van de vlinder Lymantria, die op dennen leven, verliezen hun borstelharen, en hebben moeite om te verpoppen. Muizen stapelen mutaties op. Bosarbeiders accumuleren drie tot dertien keer meer radioactiviteit dan kantoormensen.
Ipatiev krijgt waardering voor zijn werk, maar geen concrete hulp : ?Uit alle hoeken van de wereld komen delegaties op bezoek, maar meer dan wat applaus en het erelidmaatschap van een vereniging leverde dat niet op. Japanners strijken soms met tientallen tegelijk neer. Ze zouden beter thuisblijven en wat computers sturen, want die hebben we hier niet, laat staan de apparatuur om onze metingen te verfijnen. Als ze op mijn zenuwen werken, neem ik ze mee naar een bos waar onze meter uitslaat tot 1.000 curie per vierkante kilometer. Meestal vertrekken ze dan als een kogel, en zie ik ze nooit terug.?
Ipatiev zoekt ook naar oplossingen, al was het maar om te voorkomen dat ?God behoede het? mensen bij een kernramp elders in de wereld eveneens van nul af aan zouden moeten beginnen. Op basis van Amerikaanse rode veenbes (en Wit-Russische vodka) brouwt hij een drankje dat bescherming zou bieden tegen de gevolgen van blootstelling aan radioactieve straling. Het aanplanten van frambozen onder dennen voorkomt dat de bomen te radioactief worden, omdat de struiken veel radioactiviteit opnemen. Frambozen zijn interessant, omdat ze weinig vruchten dragen, die dus minder in de voeding van de mens terechtkomen. Het instituut ontwikkelt ook produkten die de doorstroom van radioactieve elementen uit de bodem naar gewassen reduceert.
?Tot 90 procent van de radioactieve besmetting komt nu uit de voeding,? zegt doctor Vladimir Savenko, de (onbezoldigde en bureauloze) directeur van het onafhankelijk radiologisch laboratorium in Mozyr. Savenko reist met zijn meetapparatuur de dorpen in de besmette zones af, om de radioactiviteit van het voedsel te meten. De mensen moeten worden voorgelicht. Appelen en aardappelen zijn veilig. Paddestoelen, bosbessen en melkproducten potentieel gevaarlijk. ?Champignons en bessenstruiken groeien, net als het gras dat de koeien eten, met hun wortels in de toplaag van de bodem, waar de meeste radioactieve elementen geconcentreerd zitten,? zegt Savenko. ?Daarom zijn ze gevaarlijk. Toch stapelt de radioactiviteit uit de bodem zich in de mensen op. Ze leven niet in een kooi. En het is onmogelijk alle voedsel op het gehalte radioactiviteit te controleren.?
Savenko reageert woedend op de conclusies van rapporten van het IAEA en de Europese Commissie, die zeggen dat de gevolgen voor de volksgezondheid van de ramp rond Tsjernobyl nogal meevallen. De Europese Commissie registreerde, bijvoorbeeld, slechts 45 doden die ze rechtstreeks met de ramp in verband kan brengen. Alleen het aantal gevallen van schildklierkanker een aandoening die behandeld kan worden is spectaculair gestegen. Tot dusver stierven er, nog steeds volgens de Commissie, slechts drie Wit-Russische kinderen aan schildklierkanker. Russische autoriteiten beschuldigden hun bevolking al van aanstellerij. Ze schreven vele ziektebeelden toe aan ?radiofobie? (de vrees voor straling) en niet aan effecten van de straling zelf.
ABORTUSSEN.
?De Europese Unie investeerde 900 miljoen frank in onderzoek, dat ze wil stopzetten, als de aandacht na de tiende verjaardag van de ramp zal zijn weggeëbd,? fulmineert Savenko. ?De IAEA wordt onder druk gezet door de atoomlobby die in het noorden van Wit-Rusland een nieuwe kerncentrale wil bouwen. Onze overheden spelen dat spelletje graag mee, want het brengt geld op.?
De ramp heeft een zware stempel op een al wantrouwige bevolking geslagen. De kinderen goochelen met curies en becquerels als ware het knikkers of flippo’s. De lessen biologie spitsen zich toe op de genetica. Vele leerlingen zijn bang om later zelf kinderen te krijgen. Het land is collectief depressief. Een posttraumatisch stress-syndroom op bevolkingsniveau. Het aantal abortussen is spectaculair gestegen, het aantal echtscheidingen sterk gedaald de mensen hebben andere zorgen om hun kop dan een dronken wederhelft. Vele gezinnen hebben één of maximum twee kinderen. Het geboortecijfer is lager dan het sterftecijfer. Lokale media spreken van een genetische genocide.
?Wij trouwden drie dagen voor de ramp,? vertelt cardiologe Irina Sherman in Mozyr, die haar gasten op het hart drukt dat haar paddestoelensla haar specialiteit veilig is. Ze heeft het radioactief gehalte ervan laten controleren in het laboratorium waar haar man Leonid werkt. ?We wachtten twee jaar om een kind te verwekken, uit schrik voor de gevolgen van de ramp. Maar een gezin kan niet kinderloos blijven, dus waagden we het erop. Omdat we het lot niet willen tarten, zal Marina ons enige kind blijven.?
Ook Sherman reageert geschokt op de conclusies van de Europese Commissie. ?Ze zouden eens moeten komen kijken in het hospitaal waar ik werk. We worden overstelpt door mensen die langskomen met soms moeilijk te beschrijven problemen. We voelen gewoon dat ze met Tsjernobyl te maken hebben. We spreken van het Tsjernobyl-syndroom.? Schoolinspectrice Tanya Budovich reageert triest : ?Mijn moeder stierf twee jaar geleden aan longkanker, hoewel ze nooit heeft gerookt. Haar moeder werd meer dan honderd jaar. Niemand zal mij ervan overtuigen dat haar dood niets met Tsjernobyl te maken heeft.?
Sinds de ramp worden 33.000 kinderen min of meer regelmatig medisch onderzocht. In 1993 was nog slechts 18 procent volledig gezond. ?De malaise is algemeen,? zegt Budovich. ?De kinderen lijden aan chronische hoofd- en spierpijn. Ze duizelen. Ze hebben concentratieproblemen. Ze bloeden uit hun neus. Ze zijn gemakkelijk ziek. Vroeger waren onze kinderen gewoonlijk een keer per winter ziek, nu drie of vier keer. Hun afweer verzwakt. Ze verliezen ook hun motivatie, want ze zien geen toekomst meer.?
Ook plaatselijke wetenschappers trekken de conclusies van de Europese Commissie in twijfel. Ze wijzen op het feit dat die alleen kanker en de globale sterfte onderzocht, met heel ruwe criteria, en geen predicties naar de toekomst maakte. Professor Yurij Bandazhevsky is rector van de medische faculteit van de universiteit in Gomel. Hij coördineert het klinisch en experimenteel onderzoek naar het effect van radioactieve besmetting op de gezondheid van mens en dier. ?De wetenschappelijke controverse zal lang aanslepen,? vreest hij. ?In elk wetenschappelijk werk wordt hoop gereflecteerd, in eender welke richting. Niet alle instanties hanteren dezelfde werkmethodes. Er wordt dikwijls geschermd met normen voor veilige doses radioactiviteit. Maar wie zegt dat er tolerantie is ? Geen enkel radioactief element helpt een organisme overleven.?
De rapporten van Bandazhevsky, die ook in het Engels gepubliceerd zijn, geven een heel ander beeld dan die van de Europese Commissie : ?Alle ziekten die we onderzochten, nemen in frequentie toe. We vonden verrassend belangrijke fysiologische en cardiovasculaire veranderingen na ononderbroken blootstelling aan zelfs relatief lage doses radioactiviteit. Er waren weinig effecten op de bloedsamenstelling, die blijkbaar vooral gestoord wordt door externe straling, en niet door deze in de voeding. Dat verklaart de relatief kleine stijging van het aantal gevallen van leukemie. We stelden wel vast dat lichaamscellen niet goed meer delen. Dat het hormoonprofiel in zwangere vrouwen verandert. Dat de vruchtbaarheid van mannen vermindert. Dat bijna de helft van de kinderen in zones met een straling van meer dan 15 curie per vierkante kilometer een cesiumlast van 50 biologische-equivalenten-radiatie draagt. Dat is dramatisch.?
Bandazhevsky meent dat zijn land afstevent op een menselijke tragedie : ?Ik huiver als ik denk aan het ogenblik dat ik de eerste tekenen van een exponentiële toename van kanker en infectieziekten zal zien. Ik zal ooggetuige worden van een vreselijke sterfte. Tenzij er onmiddellijk acties worden ondernomen. Ofwel moeten honderdduizenden mensen uit de besmette zones worden geëvacueerd. Ofwel moeten de besmette zones worden ontsmet, of moet worden voorkomen dat de mensen aan nieuwe doses radioactiviteit worden blootgesteld. Voor geen van deze opties zijn de middelen beschikbaar. Er moet dus hulp van buitenaf komen. In die zin heb ik maar één woord over voor de conclusies van de Europese Commissie : misdadig.?
Dirk Draulans
De patrouilles in de spookdorpen rond de centrale krijgen geen privileges. We weten niet hoeveel straling we binnenkrijgen.
Anna Muzychenko leeft al een jaar in een huis dat zwaar radioactief besmet is. Ze is kerngezond.
Tanya Budovich bezoekt een geplunderde school in de verlaten dertig-kilometerzone. Ooit keren we terug.
De dennen in de besmette wouden vertonen genetische fouten : teveel naalden per knop. Het woud redde vele mensen.
