Hoe hip is Shakespeare ? Een prachtige nieuwe versie van ?Romeo and Juliet? bewijst de tijdloosheid van zijn werk.
Hij is nooit echt weg geweest, maar pas de jongste jaren draait de industrie rond William Shakespeare volle toeren. Vorig jaar zagen we al een naar de jaren dertig verplaatste versie van ?Richard III? met Ian McKellen en een nieuwe Hollywood-adaptatie van ?Othello?, dit keer met een heuse zwarte acteur ( Laurence Fishburne).
Eerder dit jaar kregen we ?Looking for Richard?, een deconstructivistisch filmisch essay van superster Al Pacino over de perfide bochelaar Richard Gloucester, laatste koning van York. Volgende maand komt er een hyper trendy versie van ?Romeo & Juliet? in de bioscoop. Ook op komst zijn nieuwe versies van het blijspel over geslachtsverwisseling ?Twelfth Night? (door Trevor Nunn, gewezen artistiek directeur van de Royal Shakespeare Company) ; van de bovennatuurlijke komedie ?A Midsummer Night’s Dream? (door toneelregisseur Adrian Noble) ; van het existentialistisch koningsdrama ?Hamlet? (door Kenneth Branagh). En voor wie Shakespeare iets ruimer ziet dan het Globe Theatre groot is, is er ook nog ?A Thousand Acres?, een eigentijdse variatie op de ?King Lear?-tragedie. Michelle Pfeiffer, Jessica Lange en Jennifer Jason Leigh spelen daarin drie zusters die op een vreselijke manier gebrouilleerd geraken als hun vader ( Jason Robards) het land verdeelt.
William Shakespeare (1564-1616) is al een eeuw lang een onuitputtelijke bron van inspiratie voor cineasten uit alle culturen en windstreken. Zijn 37 stukken zijn allemaal verfilmd geweest. Soms bleef het bij die ene poging, in andere gevallen gaat het om talloze adaptaties ?Hamlet? blijft met zowat 75 versies de absolute recordhouder. Ruw geschat zijn er ongeveer driehonderd reguliere verfilmingen geweest en minstens een veertigtal erg vrije bewerkingen al is die laatste categorie moeilijk te schatten, gezien het begrip ?geïnspireerd op Shakespeare? erg rekbaar blijkt.
Het filmmedium stond nog maar in de kinderschoenen of regisseurs en acteurs grepen elke gelegenheid aan om Shakespeares vertolkingen op film vast te leggen.
Volgens archiefstukken dateert de vroegste verfilming van 1899 : een registratie (nauwelijks vier minuten lang) van de productie van Herbert Beerbohm Tree in het Londense Her Majesty’s Theatre van het obscure stuk ?King John?. De bard oogstte voor het eerst succes bij het grote filmpubliek dankzij de korte prent van de Amerikaanse Vitagraph Company, tijdens het eerste decennium van de eeuw. De redenen waarom de studio zijn heil zocht bij Shakespeare liggen voor de hand : het ging om respectabele literaire producten die de filmmakers sterke intriges met veel seks en geweld verschaften wat ongetwijfeld nog altijd een doorslaggevend element is in de huidige trend. Dat er bovendien geen copyrights moesten worden betaald, was aardig meegenomen.
TIJDLOZE EN UNIVERSELE PERSONAGES
Gezien het formaat, de speelduur (twee spoelen) en de afwezigheid van een geluidsband, ging er in die Vitagraphproducties natuurlijk heel wat verloren. De vraag is of dit wel zo’n grote handicap was. De hoge kwaliteit van sommige adaptaties uit de zwijgende film bewijzen dat de bard, zelfs beroofd van zijn essentie de prachtverzen , gewoon niet stuk kan. Een paradox die ook wordt bevestigd door de vaak superieure Shakespeareadaptaties in andere talen, zoals de twee films van de Japanner Akira Kurosawa (?De Troon van het Bloed? naar ?Macbeth? en ?Ran? naar ?King Lear?) en van de Rus Grigori Kosintsev (?Hamlet? en ?King Lear?, beiden vertaald door Boris Pasternak).
Terwijl menige acteur en regisseur zich occasioneel aan een Shakespearefilm waagde, maakten twee reuzen er hun specialiteit van. Het ging zeker niet toevallig om acteurs/regisseurs : de Britse toneellegende Laurence Olivier (?Henry V?, ?Hamlet?, ?Richard III?, ?Othello?) en de Hollywood outcast Orson Welles (?Macbeth?, ?Othello?, ?Chimes of Midnight?).
Waarom nu die plotselinge opwelling van Shakespearemania ? Je kan het natuurlijk afwimpelen als de literaire rage van de dag zoals de cyclus Jane Austen, Henry James en Thomas Hardy.
Het is niet dat de treurspelen, blijspelen en histories van Shakespeare automatisch feilloos drama opleveren. De intriges berusten op toevalligheden, persoonsverwisselingen en onwaarschijnlijke listen ; de complotten zijn vaak uitermate vergezocht. Shakespeares wereld het Elizabethaanse Engeland staat zowel politiek als religieus ver van ons af. En vooral staan zijn kunstgrepen haaks op het schijnrealisme van de film.
Toch wordt geen enkele toneelauteur zo vaak opgevoerd. Waaraan dankt Shakespeare zijn niet aflatende populariteit ? Waarom raakt hij ons zo diep ?
Het zal wel aan zijn personages liggen die tijdloos en universeel zijn, of aan zijn ongelooflijk inzicht in de menselijke natuur, met zijn portrettering van machthebbers, koningen en vorsten in al hun deugden en ondeugden. Of in de woorden van meester-vertaler Burgersdijk, zijn talent om ?zijn scheppingen waarachtig leven in te blazen?. Zelfs al wordt zijn werk voor het gemak in vakjes opgesplitst, je kan er geen overheersend gevoel op plakken : zowel de komedies als tragedies zijn afwisselend of tegelijkertijd nobel, somber, grappig, onthullend, bizar, raadselachtig en hartverscheurend.
En vooral weet hij zijn veeleer zwaarwichtige thema’s op een toegankelijke manier te presenteren. Neem nu ?Hamlet? : in essentie is het een duistere bespiegeling over fundamentele twijfels in het menselijk bestaan. Maar het wordt allemaal aan de man gebracht middels lekker sensationele en schokkende elementen : spookverschijningen, waanzin, moord, zelfmoord en incest.
Vele recente verfilmingen benadrukken ook die elementen die relevant zijn voor ons fin de siècle : de dysfunctionele familie en de verdorven politieke cultuur in ?Hamlet? ; de wreedheden en misdaden waar iemand uit machtshonger toe bereid is in ?Richard III? ; de troebele seksuele verlangens in ?A Midsummer Night’s Dream?.
RADICALE SHAKESPEARE
Iedere generatie projecteert in Shakespeare zijn eigen obsessies en bekommernissen. Hij werd in de loop der jaren versleten voor communist, fascist, rechtse rakker, reactionair en vrouwenhater. Ook al omdat we zo weinig met zekerheid over hem weten, is het genie uit Stratford-on-Avon voer voor de wildste hypotheses. Hij zou een vrouw geweest zijn, een homo, zelfs een Antwerpenaar. In de veronderstelling natuurlijk dat hij ooit heeft bestaan.
Er werden al zoveel radicale of gewoonweg knettergekke interpretaties verzonnen, dat het begrip radicale Shakespeare zowaar een groter cliché is dan klassieke Shakespeare.
Al in de jaren dertig schokte Orson Welles de artistieke goegemeente met twee geruchtmakende toneelvoorstellingen : hij verplaatste ?Macbeth? van Schotland naar Haïti en liet in deze voodooversie uitsluitend zwarte acteurs optreden. Hij ensceneerde een ?Julius Caesar? waarin de Romeinen de zwarte hemden van de fascisten dragen en de belichting aan de nazibijeenkomsten in Nurenberg doet denken.
Je kan het zo gek niet bedenken of men ging voor zijn archetypische complotten bij Will te rade. Zo zijn er de muzikale bewerkingen ?West Side Story? (naar ?Romeo & Juliet?) en ?Kiss me Kate? (naar ?The Taming of the Shrew?). Zowel ?Coriolanus? als ?Hamlet? kregen spottend gestalte in een spaghettiwesternversie. Bij nadere ontleding van de succesformule van de Disney-tekenfilm ?The Lion King?, bleek dat de scenaristen nog geen klein beetje gejat hadden uit ?Hamlet?. De jeugdige geliefden uit Verona inspireerden zowel de seksfilm ?The Secret Sex Life of Romeo and Juliet? (1970) als de vorige week op het Brussels Festival van de Fantastische film vertoonde gruwelversie ?Tromeo & Juliet?. De aanbeveling van de beruchte productiefirma Troma liegt er trouwens niet om : ?Body piercing. Kinky sex. Dismemberment. The things that made Shakespeare great.?
Shakespeare verfilmen stelt cineasten altijd voor hetzelfde dilemma : trouw blijven aan de tekst of alles opofferen aan een cinematografische interpretatie. Onvoorwaardelijke trouw aan de tekst is des te belachelijker als men weet dat de vroege werken van Shakespeare niet bijster goed gestructureerd waren, dat de kleurrijke waterval van woorden wemelt van de overtollige metaforen en dat ook in de latere stukken zo veelvuldig werd geschrapt en herschreven dat de exegeten het zelden eens zijn over een definitieve vorm en lengte.
Er zijn talloze voorbeelden van de opvatting ?the play is the thing?. Respect voor de tekst werkt echter vaak verlammend, legt in het beste geval memorabele vertolkingen vast voor het nageslacht. Maar de boeiendste Shakespearefilms zijn deze waarin het materiaal filmisch wordt herschapen.
Orson Welles die al als broekventje de grote treurspelen opvoerde, begreep als geen ander dat Shakespeare best tegen een stootje kan. Hij haalt er alleen datgene uit wat hem van pas komt, schroomt zich niet om hele flarden tekst samen te ballen, scènes om te gooien, monologen te vervangen door voice over-overpeinzingen en tussen de regels te lezen.
In zijn meest radicale transpositie klutst hij zelfs volledige stukken door elkaar : zijn glorieus melancholisch filmgedicht ?Chimes of Midnight? is een hutsepot van de ?Henry IV?-stukken, met flarden uit ?Richard II?, ?Henry V? en ?The Merry Wives of Windsor?. Het is alsof hij het complete Shakespeare-oeuvre als één groot gedicht ziet, waar de devote en avontuurlijke fan ongestoord kan uit plukken.
EEN GULZIGE BEELDENSTROOM
Welles wist in een uniek filmische creatie toch de essentie van Shakespeare te bewaren. Alle verhoudingen in acht genomen, doet de jonge Australiër Baz Luhrmann (33) iets gelijkaardigs met ?William Shakespeare’s Romeo & Juliet?. Het middeleeuwse Verona uit de ongeveer vierhonderd jaar oude liefdestragedie wordt nu het lichtelijk futuristische Verona-Beach, een apocalyptische, Latino smeltkroes waar twee rivaliserende benden om de heerschappij strijden. De film werd opgenomen in Mexico City, maar de broeierige, chaotische en modieus nihilistische wereld die de decorontwerper voor de camera tovert, verwijst duidelijk naar SouthBeach in Miami.
De modernisering is even ingenieus als inventief : de proloog (?Bij twee geslachten, even groot in macht/ In ’t schoon Verona, waar we thans u brengen/ Barst de oude haat weer uit met nieuwe kracht?) wordt nu voorgedragen door een tv-nieuwslezer. De vorst is een politiekapitein die per helikopter boven de vuurhaarden van geweld vliegt, de Montragues en Capulets zijn skinheads en in ’t leer gestoken desperado’s, de zwaarden zijn vervangen door vuurwapens. Er zijn duels met semi-automatische wapens en autobotsingen, broeder Laurence is nu een New Age-kruidengenezer met een kruis op zijn rug getatoeëerd en Mercutio is een zwarte drag queen. Romeo declameert niet langer zijn monologen over Juliets volmaaktheid, maar schrijft ze neer in zijn dagboek.
Voor wie bij de RSC-benadering ( Royal Shakespeare Company) van de bard zweert, is deze MTV-versie wel even wennen. Maar wie heiligschennis roept bij de excessieve, excentrieke en extravagante stijl, vergeet allicht hoe uitzinnig het verhaal van Romeo en Julia in wezen is. Een jongen en een meisje uit twee vijandelijke huizen ontmoeten elkaar, worden meteen smoorverliefd, zweren elkaar eeuwig trouw, maar plegen na een aantal noodlottige misverstanden zelfmoord. Wat zijn Romeo en Julia anders dan hitsige tieners die tengevolge van enkele stommiteiten plots tragische figuren worden ?
?William Shakespeare’s Romeo & Juliet? is hypergestileerd, maar het is beslist geen toneelmatige stilering. Elk beeld, elke scène, elke visuele gimmick is een verloochening van de theatrale afkomst. De gulzige beeldenstroom zit vol verwijzingen naar de fantasmen van Fellini, de musicals van Busby Berkeley en de spaghettiwesterns van Sergio Leone.
VISUELE POEZIE EN KITSCH
Luhrmann, van huize uit danser, debuteerde enkele jaren geleden met het muzieksprookje ?Ballroom Dancing?. Ook zijn Shakespearebewerking is duidelijk een product van een echte camp-sensibiliteit. Mooi is in ieder geval hoe hij het hippe gedrag, de eigentijdse decors en kostuums (geleverd door Dolce & Gabbana en Prada) met het archaïsch taalgebruik weet te verzoenen. De versvorm wordt behouden, maar dan wel drastisch ingekort en ongeaffecteerd gedebiteerd door jonge acteurs zonder enige ervaring ter zake. De onsterfelijke verzen zitten ingebed in een festijn van visuele poëzie en glorieuze kitsch, geserveerd met de nodige dosis zelfspot vanzelfsprekend mocht de postmoderne ironie in deze cocktail niet ontbreken. De gevleugelde woorden worden nu ook overgoten door een quasi non-stop tapijt van popmuziek, afwisselend dreunend, kreunend en opzwepend.
De hele film door speelt Luhrmann met de symboliek van water : tijdens hun eerste ontmoeting bespieden Romeo en Julia elkaar vanachter een reusachtig aquarium. De fameuze balkonscène eindigt met een plons in de fraai verlichte zwemkom Romeo moet onder water zwemmen om zich te verbergen voor Juliets moeder. Het is kennelijk alleen in het water dat het duo aan de ellende en haat van de volwassen wereld kan ontsnappen.
Het succes in Amerika van deze ?Romeo & Juliet? is ook in grote mate te danken aan de sensualiteit van de beeldschone hoofdrolspelers die niet veel ouder zijn dan de adolescenten in het stuk. (Ter vergelijking : Norma Shearer was 36 in de MGM-versie uit 1936). Leonardo DiCaprio (21) is een tegelijk onschuldige en roekeloze Romeo, een hyperkinetische jongeman met het hart van een dichter. Claire Danes (17) zweeft door de film als een kwetsbare, engelachtige verschijning in het gekostumeerd bal geeft de regisseur haar letterlijk vleugels. Ze worden beiden door de regisseur als erotische objecten vereerd.
Hun prille hartstocht knalt zo van het doek als Romeo Juliet ziet barst vuurwerk los maar in perfecte synchronisatie met de tijd, is het ook een kuise romance : er is geen echte vrijpartij de huwelijksnacht van de tortelduifjes wordt off screen voltrokken. Er is niet eens het artistiek geposeerd bloot uit de beroemde versie van de Italiaan Franco Zeffirelli uit 1968, een film die door zijn rebelsromantische uitstraling aansloeg bij de drop out-generatie van de sixties.
NOG TE VERWACHTEN
Niet alle cinematografische interpretaties van Shakespeare zijn even succesvol als deze nieuwste ?Romeo & Juliet?. Kenneth Branagh probeert in zijn verfilmingen altijd zo nadrukkelijk cinematografisch te doen zonder echter de filmtaal echt te beheersen dat zijn pogingen een averechts effect sorteren : ze benadrukken de theatrale origine van het materiaal.
Acteur/regisseur Branagh, die een beetje voorbarig werd uitgeroepen tot de troonopvolger van Laurence Olivier, is grotendeels verantwoordelijk voor de recente hausse in Shakespearefilms. Zijn debuut ?Henry V? (in volle Tweede Wereldoorlog met propagandistische bijgedoelingen verfilmd door Olivier) was meteen goed voor een aantal Oscarnominaties. Maar in zijn versie van ?Much Ado About Nothing? was het ook commercieel prijs. Voer een van de vrolijkste stukken van de bard op in een zonovergoten Toscane, smokkel een aantal Hollywoodsterren ( Keanu Reeves, Denzel Washington) in het Brits acteurscontingent ( Emma Thompson, Branagh zelf) en je hebt meteen een bescheiden succes aan de Noord-Amerikaanse kassa (nog altijd het criterium voor internationale financiering). ?Much Ado About Nothing? bracht in 1993 méér op dan zijn onmiddellijke rivaal, ?The Remains of the Day?.
Het is nu ook uitkijken naar Branagh’s meest ambitieuze productie tot nog toe. Zijn 70 mm-versie van ?Hamlet? is een zelfverklaard evenement, omdat voor het eerst de volledige tekst werd verfilmd, wat een schouwspel van ruim vier uur oplevert. Branagh heeft de originele setting een kale burcht in het barre noorden ingeruild voor een Engels paleis in de negentiende eeuw. Dit praalzuchtig decor wordt volgestouwd met zowel doorgewinterde Shakespeareacteurs (van Charlton Heston tot Derek Jacobi) als bekende sterren die voor het eerst hun tanden zetten in de jambische versmaten ( Jack Lemmon als Marcellus ; Billy Crystal als de eerste grafdelver). Een inside joke is waarschijnlijk dat uitgerekend de veteraan met de onvergetelijkste stem, Sir John Gielgud (92), met een woordloze figurantenrol werd bedacht. Ondanks de opulente decors gaat het er zeer winters aan toe : er kwam aan deze productie meer kunstsneeuw te pas dan aan om het even welke film uit de geschiedenis, inclusief ?Dr. Zhivago?, zo meldt het persdossier trots.
De verwijzing naar de Pasternakverfilming van David Lean is zeker niet toevallig : Hollywood is altijd meer geïnteresseerd geweest in het spektakel dan in de poëzie van Shakespeare, acteur, dichter en toneelschrijver maar vooral filmscenarist avant la lettre.
Patrick Duynslaegher
?William Shakespeare’s Romeo & Juliet? komt op 16/4 in de bioscoop ; ?Twelfth Night? en ?Hamlet? waarschijnlijk in mei.
Claire Danes als Juliet : een kwetsbare engel.
Branagh in Hamlet : integraal en in 70mm.
