De discussie over de Noord-Zuidverbinding in Limburg heeft meer dan 30 jaar aangesleept. In oktober 2008 hakte Vlaams minister van Openbare Werken Hilde Crevits (CD&V) de knoop door: voor de afwerking van het laatste stuk naar de autosnelweg E314 wordt gekozen voor het omleidingstracé via Lillo. In dat kerkdorp vrezen de inwoners nu het ergste voor de leefkwaliteit van hun gemeente.
‘Vandaag schrijven
we geschiedenis.
Na rijp beraad met mijn schepencollege, en in overleg met alle inwoners van Lillo,
roep ik vandaag de onafhankelijkheid van deze gemeente uit.
Vanaf nu heet ons gehucht officieel vrijgemeente Lillo.
Ik beloof een goede burgemeester te zijn voor jong en oud,
maar vooral van noord tot zuid.
Ik zal met jullie blijven vechten
tegen degenen die ons willen omleggen.’
Het is 7 juni 2008 en de twaalfjarige Michelle spreekt, een beetje zenuwachtig, maar ook fier, de inwoners van Lillo toe. Bijna de helft van de 1200 inwoners van dit kerkdorp in het hart van de voormalige Limburgse mijnstreek is uitgerukt om zich samen met hun piepjonge burgemeester af te scheuren van de fusiegemeente Houthalen-Helchteren. Begeleid door een muziekbandje met jongeren uit Lillo en door leden van de harmonie Hoeverheidegalm zetten ze hun onafhankelijkheid in de verf met een eigen volkslied – ‘Het gaat om u’, op de tonen van de klassieker Ik hou van u van Stijn Meuris – en met een eigen vlag: een dubbele zwarte pijl op een witte achtergrond. Ze krijgen de zegen van pastoor Thieu Bollen, die eerder ook al zijn kerk ter beschikking heeft gesteld om een dag lang ieder uur de noodklok te luiden.
In de vrijgemeente Lillo zien ze de bui hangen. Het actiecomité ‘Het gaat Om U’, een naam met een duidelijke kwinkslag naar de lokale partij Om Nu, is een half jaar eerder begonnen met de inwoners te informeren en wakker te schudden. Een beslissing van de Vlaamse regering over de afwerking van de Limburgse Noord-Zuidverbinding zal niet meer lang op zich laten wachten. Van Lommel tot Hechtel is die verbinding reeds geruime tijd uitgevoerd. Het laatste deel tot aan de E314, met dagelijks 40.000 voertuigen die voorbij zeven gevaarlijke punten moeten laveren en tijdens de spitsuren in de file staan, is in de provincie al een paar decennia het voorwerp van een felle polemiek. Die lijkt nu eindelijk beslecht te zullen worden. Daarbij zijn er steeds meer tekenen dat niet meer gekozen wordt voor een doortochtscenario in de woon- en handelskernen van Houthalen-Helchteren, maar voor een omleidingstracé dat de leefkwaliteit in Lillo zwaar op de proef zal stellen.
Op 3 oktober is het inderdaad zover. Vlaams minister van Openbare Werken Hilde Crevits (CD&V) hakt de knoop door. Steunend op ‘een Limburgse consensus’ wordt gekozen voor een omleidingsweg, mét kleinere (halfopen) tunnels, bruggen, bermen en geluidsschermen om de hinder voor mens en natuur te milderen. Voor de aanleg moet in Lillo een tiental huizen verdwijnen. Ook een kmo-zone van 30 hectare met negen handelszaken in het noorden van Helchteren wordt opgeruimd om natuurgebied te worden. De werken moeten klaar zijn in 2015 en kosten tussen 310 en 390 miljoen euro. Voor die investering zal een beroep worden gedaan op Via-invest, het Vlaamse vehikel voor publiek-private samenwerking voor de realisatie van missing links. ‘Het gaat om een weloverwogen keuze die zowel de provincie Limburg als de gemeente Houthalen-Helchteren de broodnodige ademruimte geeft’, zo rechtvaardigt Crevits haar beslissing. Lillo voelt de adem afgesneden worden.
Kantelmoment
De discussie over de Noord-Zuidverbinding in Limburg heeft meer dan 30 jaar aangesleept. In de jaren zeventig van de vorige eeuw veroorzaken de plannen voor een A24 (van Eindhoven over Hasselt en Sint-Truiden, tot in Hoei) grote beroering in de groene provincie. Milieubewuste actievoerders, die ook aan de krant Het Belang van Limburg een sterke bondgenoot hebben, doen de ‘betonboeren’ bakzeil halen.
Tussen 1988 en 2003 is de post van Openbare Werken en Verkeer in de Vlaamse regering drie keer voor een Limburger weggelegd. Evenveel keren biedt dat mogelijkheden om aan het dossier van de Noord-Zuidverbinding een nieuwe wending te geven. Onder Johan Sauwens (toen VU, nu CD&V), die bij het begin van zijn politieke loopbaan veel electoraal krediet verwerft door in het verzet tegen de A24 mee op kop te lopen, worden vooral veel studies gemaakt. Maar verder gebeurt er niets. Dan volgt Theo Kelchtermans (CD&V), die werk maakt van een eerste deel tot aan een rotonde in Hechtel en daarnaast een vergeefse poging onderneemt om een aangepast omleidingstracé in het gewestplan op te nemen.
Ten slotte is de huidige Limburgse gouverneur Steve Stevaert (SP.A) aan de beurt. In 2001 trekt hij als Vlaams minister samen met het andere Limburgse kopstuk van de paars-groene Vlaamse regering, Patrick Dewael (Open VLD), naar Houthalen-Helchteren. Schouder aan schouder kondigen ze er onder grote belangstelling van de regionale media een naar Limburgse normen spectaculaire oplossing aan: in de kernen van de twee deelgemeenten zal het doorgaand verkeer door tunnels geleid worden. Een parallelle herinrichting van de Grote Baan (N715) zal de leefbaarheid er extra verhogen. Een omleidingsweg heet geen haalbare kaart te zijn omdat die waardevolle natuurgebieden, die vallen onder de Europese habitat- en vogelrichtlijnen, aantast.
Een haalbaarheidsstudie en het Limburgplan van 2005 bevestigen de doortochtbenadering. Ze wordt ook voluit gesteund door alle Limburgse werkgeversorganisaties, die herhaaldelijk op de stoep staan bij Kris Peeters (CD&V) – dan nog bevoegd voor Openbare Werken en intussen Vlaams minister-president – om aan te dringen op spoed. Begin 2007 herhalen Dewael en zijn Limburgse partijgenoot en Vlaams minister Marino Keulen dat de graafwerken voor de tunnels beter vandaag dan morgen kunnen beginnen. ‘Gedaan met de zever. Er moet nú beslist worden’, aldus het liberale duo.
Enkele maanden eerder is er echter een ingrijpend kantelmoment geweest, bij de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2006. In Houthalen-Helchteren staan die voor een groot deel in het teken van de Noord-Zuidverbinding, mede door toedoen van de lokale partij Om Nu. Die wil van geen tunnels weten en verdedigt met hand en tand het alternatief van een omleiding. En met succes, want Om Nu haalt uit het niets drie zetels. Ook burgemeester Alain Yzermans (SP.A) maakt vlak voor de stembusslag een opmerkelijke bocht, dumpt CD&V als bestuurspartner en vormt een regenboogcoalitie met Om Nu, Open VLD en Groen!. De tegenstelling binnen die meerderheid – Om Nu is voor een omleidingsweg, Groen! pleit voor de tunnelvariant – wordt pas in november 2007 weggemasseerd met een charter. ‘Van polarisatie naar dialoog’ is het motto van dat document, waarin de vier partijen zeggen dat ze zich zullen neerleggen bij het resultaat van ‘een objectieve milieueffectenrapportering’ (MER) over de twee alternatieven en bij een Europese uitspraak over het omleidingstraject. Is ze positief, dan wordt dat door iedereen aanvaard. Is ze negatief, dan wordt het toch het tunnelscenario, of ‘een gelijkwaardige variant’.
Enkele maanden later komt de bestuursmeerderheid zelfs op de proppen met eigen plannen en computersimulaties voor de twee alternatieven. Ze tonen enerzijds geboorde tunnels boven elkaar in de twee kernen en anderzijds een omleidingstracé met veel ‘groene compensaties’ (nieuwe natuurgebieden, kleine tunnels, overdekte bruggen met zonnepanelen, lichtvangende kokers, gecamoufleerde beton enzovoort). Yzermans beschouwt de realisatie van de Noord-Zuidverbinding als een wezenlijk onderdeel van een masterplan dat voor zijn gemeente op sociaaleconomisch vlak sterk inzet op nieuwe milieu- en energietechnologieën.
Een niet minder belangrijke gebeurtenis springt in diezelfde periode minder in het oog. In april 2007 neemt Theo Kelchtermans, die altijd consequent voor een omleidingsweg is geweest, afscheid van de Vlaamse en federale politiek. Maar in een kranteninterview biedt hij zich toch nog aan om te helpen bij ‘het deblokkeren van het Noord-Zuiddossier’. Hij zal vanaf dan achter de schermen initiatieven nemen. Tegen eind 2007 is er een onmiskenbare ommekeer. Het tunnelverhaal wordt stilaan opgeborgen. Het omleidingstracé komt steeds meer in de picture. Stevaert ruilt zijn gevleugelde woorden van 2001 – ‘waar een wil is, is een weg’ – voor een nieuwe quote: ‘Tunnels zijn goed, tot bewezen wordt dat ze niet kunnen.’
Ingekapseld dorp
In Lillo begrijpen de mensen er steeds minder van. Het kleine gehucht in het westen van Houthalen-Helchteren en grenzend aan Heusden-Zolder, heeft erg te lijden gehad onder mijnschade en kampt in het begin van de jaren 1990 met een snelle vergrijzing van zijn bevolking. Maar het heeft ook troeven. De rust en het groen trekken jonge gezinnen en andere nieuwe bewoners aan. De contacten tussen de oorspronkelijke Lillonaren en de ‘inwijkelingen’ zijn hartelijk. De mensen kennen elkaar, zijn solidair en ontmoeten elkaar in tal van verenigingen.
Tussen 2000 en 2006 worden in Lillo nog veel nieuwe woningen gebouwd, met een fiat vanuit het gemeentehuis en tot in de reserveringszone voor een omleidingsweg in het gewestplan, omdat de uitwerking van de tunneloptie voor de Grote Baan de bovenhand gehaald heeft. Of lijkt gehaald te hebben. In de loop van de 2008 beseffen de mensen van Lillo immers dat de stukken van de Noord-Zuidpuzzel anders zijn komen te liggen.
Grotere en hogere belangen leggen meer gewicht in de schaal in het voordeel van het omleidingstracé. Naast de rol van ‘levensverzekering voor de politieke coalitie’ in Houthalen-Helchteren, biedt het ook andere politieke en economische ‘aanknopingspunten’. Voor de ontsluiting bijvoorbeeld van het beruchte Remo-stort van de Groep Machiels, die voor dat stort in het noorden van de gemeente werkt aan plannen voor energierecyclage (volgens zijn jongste mandatenlijst in het Staatsblad is Theo Kelchtermans overigens ook bezoldigd adviseur van de nv Machiels). En voorts voor de ontsluiting van het industrieterrein De Schacht in Heusden-Zolder, waar Vlaams Parlementslid Sonja Claes (CD&V) burgemeester is. Er is eveneens een link tussen het omleidingstracé en een van de drie sneltramlijnen uit het Spartacusplan, dat De Lijn voor Limburg bedacht heeft. In Lillo duiken heuse schrikbeelden op. ‘Als de omleiding van de Noord-Zuid er met al die ontsluitingen komt, wordt ons dorp helemaal ingekapseld. Lillo wordt dan de Gazastrook van Vlaanderen’, schrijft het actiecomité ‘Het gaat Om U’ in een lijvig dossier dat ze in juni 2008 nog in allerijl aan het kabinet van Crevits bezorgen.
De Lillonaren hebben op dat ogenblik hun vertrouwen in de besluitvorming al grotendeels verloren. Schepen van Openbare Werken Peter Timmermans (Om Nu) trekt om evidente redenen niet de tunnelkaart in zijn contacten met het Agentschap Wegen en Verkeer en met andere betrokken instanties. Het MER concludeert dat de twee alternatieven ‘gelijkwaardig’ en dus ‘verdedigbaar’ zijn, maar dan vooral dankzij een lange lijst van ‘flankerende maatregelen’ voor de omleidingsweg. Die kunnen moeilijk verhullen dat een groot deel van de problemen op het vlak van bijvoorbeeld bodemverdichting, geluidsoverlast, luchtvervuiling, versnippering en verlies van natuur en landschap, leefkwaliteit enzovoort worden afgewenteld op Lillo en andere wijken (De Standaard, Kievit, Kraanberg). ‘Die delen van Houthalen-Helchteren zijn helemaal niet uitgerust om aan de voor- of achterdeur van de mensen een autosnelweg aan te leggen’, zegt coördinator Gust Feyen van de Limburgse Milieukoepel. ‘Bovendien gaat de biologische kwaliteit overal achteruit, maar een omleidingsweg zou daar, mits een aantal corrigerende ingrepen, geen bijkomende negatieve invloed op hebben. Dat is wetenschappelijk niet meer correct.’
Het omleidingstracé doorkruist of raakt aan een vijftal erkende natuurgebieden (Zwarte Beek, Mangelbeek, Kolveren…). Daar hoort ook Hoeverheide bij, 70 hectare bos, natuur en landduinen die deel uitmaakt van het Vlaams Ecologisch Netwerk. Het gebied wordt beheerd door voorzitter Guy Coolens van de coöperatieve vennootschap Limburgse Bosgroepen. De beslissing over de omleidingsweg stelt hem zwaar teleur. ‘Ik ging ervan uit dat een gelukkige eigenaar van een mooi stuk bos en natuur dit ook ten dienste moet stellen van de gemeenschap, ten voordele van de biodiversiteit en de CO2-opslag. Nu vraagt men mij om niets te ondernemen tegen een weg die dwars door het domein gaat en het voor een derde vernietigt. U begrijpt dat dit echt wel heel veel gevraagd is’, aldus Coolens.
Samen met Feyen heeft hij ook geen hoge pet van de natuurcompensatie die Crevits bij haar beslissing als ‘kers op de taart’ gepresenteerd heeft. Feyen: ‘Die kmo-zone in Helchteren die natuur wordt, is een frats. Deze ingreep zou resulteren in een aaneengesloten natuurgebied tussen Leopoldsburg en Meeuwen. Maar zo eenvoudig is biodiversiteit niet te herstellen. Of gaan ze voor de dieren misschien richtingaanwijzers plaatsen om ecoducten, wegen en tramlijnen over te steken van het ene naar het andere deel van dat gebied?’
Champagne versus cava
Doorslaggevend voor de beslissing van Crevits is een maatschappelijke kosten- en batenanalyse gemaakt door Asta, een tijdelijke vereniging van de studiebureaus Arcadis en Technum. Op basis van allerlei effecten (infrastructuurkosten die voor beide scenario’s tussen 300 en 400 miljoen euro schommelen, ruimtebeslag, veiligheid en tijdwinst voor het verkeer, impact op de tewerkstelling enzovoort) blijkt het voordeel over een heel lange termijn voor het omleidingsalternatief (310 tot 413 miljoen) veel groter dan voor het doortochtalternatief (81 tot 195 miljoen). Maar de variabelen voor een dergelijke analyse zijn, zoals steeds, voor discussie vatbaar. Verkeersdeskundige Willy Miermans zegt dat de gekozen oplossing zal uitmonden in ’twee drukke wegen’ – de omleiding en de Grote Baan, terwijl in Maastricht en andere grote steden in de wereld tunnels de voorkeur krijgen om milieuredenen en omdat ze bovengronds nieuwe perspectieven op woon- en kernversterking bieden.
Worden alle ingewikkelde effectenmetingen aan de kant geschoven, dan blijven finaal slechts twee primaire argumenten over bij de keuze voor een omleiding: een doortochtscenario vergt meer onteigeningen (een 50-tal vaak verkommerde woningen tegenover een 10-tal woningen en 9 handelszaken voor de omleiding) en de aanleg van een omleidingsweg zal minder hinder veroorzaken omdat hij veel minder tijd kost. Maar de relativiteit van dat laatste punt is inmiddels al komen bovendrijven. Aanvankelijk zou een omleidingsweg reeds na goed twee jaar in gebruik genomen kunnen worden, tegenover minstens zeven jaar voor doortochttunnels. Als doembeeld kan dat tellen. Sinds de beslissing van Crevits blijft er van dat aanzienlijke tijdsduurverschil voor de werken amper twee jaar over.
De Limburgse Noord-Zuidverbinding is geen Antwerpse Oosterweelverbinding, maar de gelijkenissen tussen de twee dossiers zijn opvallend: complexe management- en beheersstructuren; dure plannen en studies die selectief gelezen en uitgelegd worden door deze of gene partij; gewone mensen en actiecomités die nauwelijks of geen vat krijgen op de besluitvorming; scherpe debatten over leefkwaliteit, fijn stof en andere diepgaande milieuverstoring; Jan Peumans (N-VA) en Rudi Daems (Groen!) als kritische dwarsliggers in het Vlaams Parlement; én het communicatiebureau Groep C & Slangen dat het opzet moet zien te slijten met infokranten, websites en tentoonstellingen van plannen en maquettes (in het geval van de Noord-Zuidverbinding is daarvoor een budget van 750.000 euro ingeschreven).
Met of zonder communicatieadvies van Slangen, op 3 oktober ontvangen Stevaert en alle Limburgse kopstukken van de traditionele politieke partijen en de sociale partners Crevits om in de ambtswoning van de gouverneur een glas champagne te drinken. De kogel voor de Noord-Zuid is eindelijk door de kerk, luidt het opgelucht. ‘En waar een wil is, is een omweg’, merkt Stevaert dit keer op. In Lillo beantwoorden ze deze ‘provocatie’ met een fles ‘Cava van de Aldi’, die wordt leeggemaakt met medestanders van de milieubeweging, Groen! en N-VA. De procedureslag bij de Europese instanties en de Vlaamse overheid tegen een ruimtelijk uitvoeringsplan, een nieuw MER en een bouwvergunning voor de omleidingsweg wordt meteen voorbereid.
‘We zitten niet in zak en as. We blijven onze onafhankelijke geest behouden en hebben geen andere keuze dan ons te verzetten’, zegt Bart Demyttenaere, Lillonaar en schrijver van boeken over zelfdoding, het gevangenisleven en de ziel van religieuzen. ‘Met bescheiden middelen en veel contacten van huis tot huis heeft het actiecomité de sociale samenhang in ons gehucht nog versterkt. Het gaat om concrete mensen, die op een authentieke manier en met een groot engagement voor elkaar strijdlustig zijn. Zonder agressief of persoonlijk te worden en net omdat we vinden dat er veel te weinig naar ons geluisterd is. Met het not in my backyard-syndroom heeft dit niets te maken, wel met een gevoel voor rechtvaardigheid. Daarom willen we de dialoog blijven aangaan, ook met onze koloniserende buurgemeente Houthalen-Helchteren.’
Dat die gemeente Lillo voor 2009 heeft uitgeroepen tot ‘wijk in de kijker’, vinden de mensen er ‘een beetje cynisch’. Maar dat bot hun creativiteit niet af. Demyttenaere: ‘Als die omleidingsweg er uiteindelijk toch zou komen, stel ik nu al voor dat we aan iedere bocht de naam geven van een Limburgse politicus die in het Noord-Zuiddossier zijn jas gedraaid heeft.’
DOOR PATRICK MARTENS/foto’s franky verdickt
