Als je op de Antwerpse Boekenbeurs rondloopt zou je het bijna vergeten, maar boeken worden ook in boekhandels verkocht.

De echte boekenwurm wordt er treurig van. Staande voor de etalage van de Standaard Boekhandel in de drukste winkelstraat van Brugge, ziet hij het boekenaanbod van het najaar uitgestald. Hij kan kiezen tussen titels als “Streekbieren in Vlaanderen” en “De helende kracht van kruiden”. Tussen “De avonturen van Urbanus” en “Black Beauty, de zwarte hengst”. Tussen het software-pakket van Windows 95 en een kleurdoos van Greenpeace. Tussen VTM’s Pop-agenda en Hugo De Ridders “MontDucal”. Voor elck wat wils maar niet voor de boekenliefhebber.

Is de McDonaldizering van de Vlaamse boekhandel nog tegen te houden ?

“Tien jaar geleden, ” zegt afgevaardigd-bestuurder Frans Schotte van De Standaard Boekhandel, “waren er in Vlaanderen nog zo’n vierhonderd boekhandels daarvan hadden wij er vierentwintig. Nu zijn het er nog tweehonderd en daarvan hebben wij er vijfenzestig. Die winkel in de Brugse Steenstraat is een mooi voorbeeld. Tien jaar geleden hadden wij daar zowat de beste boekhandelaar van België rondlopen. Het was een prachtige boekhandel, maar we verloren geld. Nu hebben we het assortiment drastisch beperkt en we maken winst. U kunt dat McDonaldizering noemen, maar het is niet anders. “

“Vroeger, ” zegt algemeen sekretaris van de Vlaamse Boekverkopersbond Carlo van Baelen, “vroeger was een boekhandelaar een man met een stofjas, lichtjes voorovergebogen met een brilletje op de punt van zijn neus, die in een oud, verkruimeld boek zat te bladeren. Dié boekhandelaar heeft het niet gered. Laten we zeggen dat er in Vlaanderen nog honderd boekhandels zijn die die naam echt verdienen. En dan mag je niet eens hoge eisen stellen. “

BOEKENBERG.

Het gezamenlijk aanbod van de Vlaamse uitgevers en importeurs bedraagt zo’n negentigduizend titels. Dat is een boekenberg, waar niet alleen de konsument maar ook de boekhandelaar tamelijk gaga van wordt. Om te weten welke boeken hij moet inkopen, staat hem eigenlijk maar één middel ter beschikking : de natte vinger. Slechts in uitzonderlijke gevallen heeft hij recht van retour. Als hij van een boek tien eksemplaren te veel bestelt en met onverkoopbare winkeldochters blijft zitten, heeft de boekhandelaar pech gehad.

De tijd dat de uitgever zijn boekenvoorraad op krakende zolders bewaarde en zelf aan de boekhandel leverde, is al lang voorbij. De boekhandel bestelt boeken bij de uitgever of de importeur en die geeft de bestelling door aan distributiecentra als Distybo in Deurne of Libridis in Sint-Niklaas. De uitgever bepaalt de verkoopprijs van een boek en de boekhandelaar leeft van de korting die hij bij de uitgever kan bedingen daar moet hij zijn vaste kosten (de huur van zijn pand en de lonen van zijn personeel) van betalen.

En hier beginnen de problemen voor de onafhankelijke boekhandelaar. De korting die hij kan krijgen, schommelt tussen de dertig en de veertig procent van de winkelprijs van een boek. De meeste uitgevers en importeurs hanteren zogenaamde staffelkortingen : hoe meer boeken je afneemt, hoe hoger de korting. Dat is de logika zelve. Maar het plaatst de kleine boekhandel natuurlijk in een zwakke positie ten opzichte van boekhandelketens als Fnac en Standaard.

“Dat is een fabeltje, ” zegt Monique Renier, produkt-manager van Fnac. “Omdat wij een assortiment willen aanbieden dat tegelijk breed en diep is, ben ik verplicht van kwasi alle boeken één of twee eksemplaren te bestellen. Voor die boeken krijg ik geen extra-korting. Het ligt natuurlijk anders voor bestsellers. Als ik van te voren met de uitgever afspreek dat ik zonder recht van retour drieduizend eksemplaren van “De wereld van Sofie” afneem, kan hij beter de oplage van zijn herdruk bepalen en dan draag ik mee een stuk van het uitgeversrisico. Dan onderhandel ik natuurlijk over hogere kortingen : ik zou wel gek zijn als ik dat niet deed. Maar het gaat om niet meer dan tien procent van onze omzet. “

Bij Standaard (met 65 winkels en een jaaromzet van 2,5 miljard goed voor zo’n 20 procent van de markt) doen ze niet flauw ; “Vroeger was het boekenvak een vak van gentlemen, ” zegt Frans Schotte. “De boekhandelaar was een kultuurapostel en we wilden elkaar vooral geen pijn doen. Maar met de komst van Fnac is dat veranderd. Het gaat nu hard tegen onzacht. Wij gebruiken onze macht om bij de uitgevers kortingen van 45 tot 50 procent te bedingen. Wij kunnen ook niet anders, want wij hebben een andere kostenstruktuur dan de kleine boekhandel. “

Moet die kleine boekhandel dan maar verdwijnen ? “Natuurlijk niet, ” zegt Monique Renier, “als wij de Delhaize van het boekenvak zijn, dan is er daarnaast toch plaats voor speciaalzaken waar ze uitsluitend Franse kazen of wijnen verkopen ? “

“De boekhandel zal zich moeten specializeren, ” vindt ook Carlo van Baelen van de Boekverkopersbond. “Het is een beetje een ziekte van de detailhandel in het algemeen : men wil alles zijn voor iedereen. Ik zeg altijd : de enige die zich dat nog kan permitteren is de General Store in het midden van de woestijn in de stripverhalen van Lucky Luke. “

EIGEN BIBLIOTEEK.

Paul Luyten van de Gentse boekhandel Walry is zo’n onafhankelijke boekhandelaar. “Er is maar één manier om niet onderdoor te gaan : houd het klein. Zorg dat je kosten niet te hoog worden en zorg voor een eigen profiel. Ik heb mij gespecializeerd in Spaanstalige boeken, natuurwetenschappen en literatuur. Dat valt niet mee in een land waar zo weinig gelezen wordt. Al heb ik de naam een literaire boekhandel te zijn en organizeer ik wel eens voordrachten en literaire aktiviteiten, ik ben er mij goed van bewust dat je in de eerste de beste kiosk in Hulst of Axel méér literaire boeken zult vinden dan in Walry. Natuurlijk kun je als boekhandelaar je eigen voorkeuren wel eens pushen. “Rachel’s rokje” bijvoorbeeld, van Charlotte Mutsaers, is hier ten doop gehouden en daar heb ik er misschien wel honderd van verkocht. Maar je moet toch rekening houden met de smaak van je publiek. Mijn eigen liefdes staan bij mij thuis in de kast, maar niet in de winkel. Dat zou heel dom zijn. “

Ook Jan Darthet van de Brugse boekhandel Raaklijn beseft dat. Tussen “Koning Boudewijn, Het getuigenis van een leven” en “Albert II, Koning na Boudewijn” heeft hij een boek van John Cleese geposteerd : “Hoe overleef ik mijn familie ? “. “Een grapje dat overigens nog nooit iemand is opgevallen. Natuurlijk moet een boekhandel keuzes maken : in mijn winkel zul je bijvoorbeeld niets over computers of techniek vinden. Maar ik probeer dan weer wel een ruim literair assortiment te voeren. Je moet met je vak bezig zijn : ik ken kollega’s die sinds “De dood van een non” geen boek meer hebben gelezen. Ik bied twintig procent korting op de klantenkaart maar dat betekent natuurlijk dat mijn eigen marges wel erg smal zijn geworden. Ik vrees dat de komende jaren nog veel boekhandelaars het loodje zullen leggen. In Parijs staan auteurs als Samuel Beckett hun royalties af aan een fonds dat ervoor moet zorgen dat de kleine boekhandel in het centrum van de stad kan overleven. “

Boekhandelaars zijn vaak hobbyisten, vindt Yvonne Steinberger van de Brugse boekhandel De Reyghere. “Mensen beginnen eraan met het idee : het is leuk om boeken te verkopen, het heeft een intellektueel imago en het is proper. Maar ze vergeten dat je ook commerciële feeling moet hebben. Geletterde mensen zijn daarom nog geen gecijferde mensen. Veel boekhandelaars weten bijvoorbeeld niet dat je kunt afschrijven op voorraad. Ze gaan er van uit dat boeken niet in waarde verminderen. En dan zit je natuurlijk goed fout. “

In Nederland kunnen boekhandelaars een opleiding volgen hier bestaat alleen een schriftelijke kursus van de Vereniging ter Bevordering van het Vlaams Boekwezen (VBVB). Een doekje voor het bloeden, geeft Carlo van Baelen toe : “Als je begrafenisondernemer of grafdelver wil worden, moet je tegenwoordig een diploma hebben, maar iedereen die dat wil kan een boekhandel beginnen. Er bestaat in dit land immers een grondwettelijke vrijheid van drukpers. “

PRIJZENSLAG.

Zijn boekhandelaars en uitgevers elkaars natuurlijke vijanden ? Niet echt. “Je hebt in het boekenvak geen vijanden nodig, je vrienden zijn al kwaadaardig genoeg, ” zegt Jan Darthet. Vrijwel alle boekhandelaars beschuldigen de uitgevers ervan op korte termijn te denken. Importeurs en uitgevers, die het zelf ook niet breed hebben, zoeken naar nieuwe afzetmarkten en zijn bezig op die manier de boekhandel de nek om te draaien. Met de boekenklubs (die van de uitgevers tot vijfenzeventig procent korting krijgen) heeft de boekhandelaar leren leven. Maar nu verkopen ook de BRTN en persbedrijven als Roularta en de VUM (Vlaamse Uitgeversmaatschappij) boeken. De boekhandel is daar niet blij mee.

Kwalijker nog is de konkurrentie van supermarkten. “Ga in december maar kijken waar het Groene Boekje en de nieuwe Van Dale verkocht worden, ” zucht Frans Schotte. “In de Aldi, de Makro en de Colruyt. Omdat de supermarkten alleen maar bestsellers verkopen en een andere kostenstruktuur hebben dan de boekhandel is hun verkoopprijs soms lager dan onze inkoopprijs. Zo rond de feestdagen kunnen we onze Suskes en Wiskes goedkoper bij de Aldi krijgen dan bij de uitgever. “

Er is nog altijd geen wettelijke regeling voor de vaste boekenprijs, waar boekhandelaar én uitgever al jaren over zeuren. Window-dressing, oordeelt Jan Darthet : “Ik hoor Luc Demeester van uitgeverij Lannoo zeggen : als er dit jaar een vaste boekenprijs komt, krijgt de minister een Gouden Boek van ons. Maar dat gelooft hij natuurlijk zelf niet. Bedrijven kopen de kunstboeken die ze als relatiegeschenk willen weggeven rechtstreeks bij de uitgever en ze krijgen vaak duizelingwekkende kortingen. Zo lang dat het geval is moeten uitgevers hun mond houden. “

Iedere boekhandelaar kent sterke verhalen. Monique Renier van Fnac : “Van de “Memoires” van Gaston Eyskens had Lannoo er al duizenden aan de CVP verkocht voor het eerste eksemplaar in de boekhandel lag. Dan kun je het als boekhandelaar wel vergeten, want je bent voor dat boek je harde doelgroep kwijt. ” Yvonne Steinberger van De Reyghere : “Uitgever Pelckmans verkoopt via De Nederlandsche Boekhandel de boeken van zijn kollega’s onder de prijs. Een paar jaar geleden bood hij aan bedrijven, scholen en partikulieren Cantecleer-reisgidsen aan tegen 300 frank. Bij ons in de winkel moesten die 990 tot 1090 frank kosten. Gevolg : wij blijven met onze voorraad zitten en er wordt geen Cantecleer-reisgids meer verkocht. ” Enzoverder, enzovoorts.

BIBLIOTEKEN.

Veel boekhandels realizeren twintig tot dertig procent van hun omzet buiten de winkel : ze leveren aan scholen en biblioteken. Maar ook in die sektor woedt een ware prijzenslag. Paul Luyten van Walry : “Het reglement van de VBVB stipuleert dat biblioteken maximaal tien procent korting mogen krijgen. Maar tegenwoordig eisen biblioteken vaak twintig en soms zelfs vijfentwintig procent. Dan kom je gauw tot het recht van de sterkste en dat is niét de kleine boekhandel. Scholen bestellen steeds meer rechtstreeks bij uitgevers. Daar krijgen ze weliswaar maar tien procent, maar de uitgever doet er wat gratis eksemplaren bij. Dat is ook weer bingo. “

Carlo van Baelen van de Boekverkopersbond : “Ach, die vaste boekenprijs. Wij blijven echte Vlamingen : we gaan rond de tafel zitten, we zeggen ja en we denken nee. In kleinere gemeenten, waar de schepen van kultuur vaak ook de schepen van middenstand is, worden biblioteken gedwongen hun boeken zo voordelig mogelijk in te kopen. Dat gaat ten koste van de kwaliteit van de dienstverlening, maar dat zal die schepen een zorg wezen. “

Het assortiment van de boekhandel wordt almaar kleiner. “Iedere boekhandel die, behalve misschien Romain de Coninck, meer dan vier dichtbundels in zijn winkel heeft staan, weet dat hij geld verliest, ” bekent Frans Schotte van Standaard. “En toch blijven we ons best doen. ” Jan Darthet, die al dertig jaar in het vak zit, heeft de tijden zien veranderen. “Er zijn ook steeds minder klanten die komen snuisteren, ” zegt Jan Darthet. “Ze weten precies welk boek ze willen hebben. Niet omdat ze een recensie van Jos Borré in Café des Arts van De Morgen hebben gelezen, maar omdat ze op Het Vrije Westen hebben gehoord dat een Bekende Vlaming “Tuinfeest” van György Konrad in zijn vakantiekoffertje meeneemt. ” Ook de Top-10 heeft invloed, al houdt menig boekhandelaar vol dat die onbetrouwbaar is : “Als ik van één of ander boek met een restant van dertig eksemplaren blijf zitten, zal ik dat op mijn lijstje voor de Top-10 zetten. Misschien gaat het op die manier wel weer lopen. ” Monique Renier van Fnac : “Als een boek één keer in de Top-10 staat blijft het daar vaak anderhalf jaar in staan. Dat is doodjammer, want door het sukses van “Wilde zwanen” of “Indische duinen” krijgen andere goede boeken geen kans meer. De meeste boeken leven gemiddeld nog drie maanden. Dan mag je ze beginnen afschrijven. En wat helemaal erg is : al die politieke en journalistieke boeken die uitgevers tegenwoordig op de markt gooien. Dat noem ik de echte vervuilers. “

POCKETS.

Zijn boeken te duur ? Nee, roepen de boekhandelaars in koor. “Ik ben het eens met de uitspraak van Johan Cruijff : wat goedkoop is, is niets waard, ” zegt Jan Darthet. Als je een boekhandelaar echt op zijn hart wil trappen, moet je over pockets beginnen.

In de jaren vijftig, begin jaren zestig maakten de Prisma- en Aula-pockets furore. In de loop van de jaren zestig ontstond er vraag naar wat mooiere, kloeke boeken. Uitgevers beantwoordden die vraag gretig. Upgraden heet dat in het vak : dik papier, veel wit in de pagina’s en bij voorkeur letters in een korps waardoor ook de meest kippige lezer zich zonder bril met een paperback kon terugtrekken. Enige jaren geleden bracht het sukses van de goedkope Rainbow-pockets vrijwel alle uitgevers op het idee om ook maar weer eens met een eigen pockethouse te beginnen. Een uitgever (zoals Rainbow-pockets) die duizenden eksemplaren verkoopt van Buchi Emecheta, Laura Esquivel of de poëzie van Judith Herzberg heeft natuurlijk gelijk. Maar de meeste uitgevers doken in hun schatkamer, poetsten daar hun gouden munten op en verkochten ze als koperen centen. Ze plunderden hun back list en brachten hun klassieken op de markt als Poema’s, Pandora’s, Singel-pockets, Bibliotheek Thuis of hoe het allemaal mag heten.

En de boekhandelaar ? Hij gromt. Jan Darthet : “Het is echt een ramp. Er zijn nu zeker al vijf verschillende edities van “Honderd jaar eenzaamheid”, in prijs variërend van driehonderd tot duizend frank. Voor letterlijk hetzelfde geld moeten we nu drie boeken verkopen in plaats van één. En het is onzin te denken dat de markt daardoor zal groeien. Het lijkt wel alsof uitgevers geen geheugen hebben. Binnen vijf jaar zitten ze weer met hetzelfde probleem als in de jaren zeventig : dan weten ze niet hoe ze al die restanten opgeruimd moeten krijgen. “

Monique Renier : “Pockets renderen alleen als je ze en masse kunt verkopen. Dus doe ik akties met pockets in juni en juli. De rest van het jaar leg ik ze onder de toonbank. Ach het zal wel weer overgaan. “

Piet Piryns

Paul Luyten (links) : “Mijn eigen liefdes staan bij mij thuis in de kast, maar niet in de winkel. “

“Geletterde mensen zijn daarom nog geen gecijferde mensen. “