Jan Braet kijkt naar kunst en het leven, in bloei en verval, zoals de rozen. Deze week: in de voetsporen van Paul Gauguin, een Japan-gek in Bretagne.
Toegegeven, de selfmade schilder achternareizen naar Tahiti of de Markiezeneilanden klinkt een stuk exotischer, maar komt in wezen op hetzelfde neer. Paul Gauguin (1848-1903) zocht in de Bretoense vissersdorpen Pont-Aven en Le Pouldu een paradijs en een primitieve onschuld die hij in de grote steden verloren achtte. Op de Markiezeneilanden zag hij finaal zijn illusie in: de autochtonen werden er gecorrumpeerd en slecht behandeld door de Franse koloniale overheid. Hij kwam er in z’n eentje tegen in opstand, vloog enkele maanden in de bak, en stierf er niet veel later, vereenzaamd en berooid.
Pont-Aven wordt onder de voet gelopen door bezoekers, verleid door een valse belofte van paradijselijkheid. Moeilijk om je voor te stellen dat de schilders ooit hun ezels hebben neergezet tussen biscuiteries, brasserieën en souvenirwinkeltjes. Alleen in het Musée de Pont-Aven smeult de oude illusie, rond een geschilderd winterlandschapje, tekeningen en grafiek van Gauguin, behoorlijk wat werk van collega’s Paul Sérusier, Charles Filiger en Meijer de Haan, filmpjes en documenten over de schilderschool van Pont-Aven en de verwante groep Les Nabis(‘naabi’ is een Hebreeuwse term voor ‘profeet’).
Een essentieel maar iets te karig gespijsd kamertje is gewijd aan het japonisme: zonder de invloed van de Japanse houtsnijkunst zou geen van al deze kunstenaars de dingen hebben gemaakt die een heerlijk frisse wind door de Europese kunst lieten waaien. Ze zwoeren de nabootsing van de werkelijkheid met centraal perspectief en drie dimensies af, en kozen voor simpele composities in platte, grote vlakken met gloedvolle kleuren. Het was de spontane uitdrukking van een levensgevoel dat, op z’n Japans, een spirituele weergave van mens en natuur nastreeft.
Gauguin stak met kop en schouders boven z’n vrienden, collega’s en leerlingen uit (met uitzondering van Vincent van Gogh, die andere Japan-gek, voor wie hij speciaal naar Arles afreisde om er een tijd samen te leven en te werken). Hij slaagde erin om visionaire, soms Bijbelse dimensies te leggen in zijn landschappen en volkse taferelen, en hij mat zich de allures aan van een hogepriester, omkleed met de nodige geheimzinnigheid.
Precies zo stelde hij zich voor op zijn Zelfportret met aureool (1889) dat hij maakte in Le Pouldu, toen hij in het pension van madame Marie Henry logeerde. De gelagzaal, keuken en gastenkamers waar Sérusier, Filiger, Meijer de Haan en Gauguin verbleven, zijn mooi gerestaureerd. Op het eerste gezicht zit zo’n letterlijk duplicaat van een geïdealiseerd verleden helemaal fout. Maar de recente kopieën van de wand- en plafondschilderingen in het café van toen zijn prachtig. De onbemiddelde kunstenaars maakten ze voor Marie Henry in plaats van huur te betalen. In 1919 verkocht madame het Zelfportret met aureool, geschilderd op een kastdeur, samen met dertien andere schilderijen van Gauguin, voor veel geld aan een Parijse galerie. Het origineel hangt nu in de National Gallery of Art in Washington, maar het dubbel in het Bretoense café doet even echt aan.
De mythe van het primitieve paradijs blijft een topic in de hedendaagse kunst, en Gauguin komt de revolutionaire verdienste toe dat hij het moderne prototype ervan ontwierp. Dat was ook Jan Hoet niet ontgaan, toen hij hem in 1992 op Documenta IX opnam in de Toren van het collectieve geheugen, naast Jacques-Louis David, James Ensor, Alberto Giacometti, Joseph Beuys en James Lee Byars. Gauguins schilderij beeldt een Tahitiaanse schone af, aan wie gevraagd wordt: ‘Waarheen ga je?’ Een bestaansvraag, voor Gauguin van dezelfde orde als: ‘Vanwaar komen wij? Wie zijn wij?’
Gauguin ontwierp het moderne prototype van het primitieve paradijs.
