De bruisende expositie Amerika, dit is ook onze geschiedenis dompelt de bezoeker onder in meer dan drie eeuwen Amerikaans-Europese relaties. Je kunt er de Atlantische Oceaan oversteken met de Red Star Line, kennismaken met Alexis de Tocqueville en de beroemdste filmscènes uit Hollywood herbeleven. ‘Amerika en Europa zijn als neven die wat uit elkaar zijn gegroeid’, zegt initiatiefnemer Elie Barnavi.

De Israëlische historicus Elie Barnavi werkt als wetenschappelijk adviseur voor de vzw Museum of Europe, de initiatiefnemer van de expositie in Tour & Taxis. In zijn bureau in Brussel hangt een foto waarop hij in Parijs naar de brandende Israëlische ambassade staat te kijken. Barnavi diende er van 2000 tot 2002 als ambassadeur. ‘Het was toen een woelige periode in Frankrijk ten tijde van de Tweede Intifada’, mijmert hij terwijl hij zijn pijp stopt.

Toen had hij in Tel Aviv zijn sporen al verdiend als professor vroegmoderne geschiedenis, de periode van de renaissance tot de Franse Revolutie. De Europese godsdienst-oorlogen uit die tijd vormden zijn specialisatie. Maar hij had nog een stokpaardje waarover hij geregeld publiceerde, namelijk de Europese eenwording. ‘Het is een onderwerp dat me intellectueel en gevoelsmatig enorm boeit. Het supranationale Europa, dat steunt op het inleveren van een stukje soevereiniteit door de lidstaten, is een fantastische verwezenlijking. Volgens mijn paspoort ben ik geen Europeaan, maar cultureel ben ik het wel.’

Toen Barnavi in 1998 de kans kreeg wetenschappelijk medewerker te worden van het Museum of Europe, hapte hij toe. ‘Twaalf jaar geleden maakten we al plannen voor een expositie over de relaties tussen Amerika en Europa’, vertelt de historicus. ‘Ik noemde het project Onze neven van Amerika. De bedoeling was de trans-Atlantische banden en de pendelbeweging tussen beide kusten in beeld te brengen. We wilden laten zien hoe Europeanen Amerika hebben gemaakt en hoe de Amerikanen daarna zijn teruggekeerd, niet alleen om Europa te redden maar ook om er hun materiële cultuur in te voeren.’ Het idee van toen is de basis van de expositie Amerika, dit is ook onze geschiedenis.

Wat maakt die trans-Atlantische relatie nu zo uniek?

Elie Barnavi: We beginnen bij de Mayflower die op 11 november 1620 landde op de Amerikaanse Oostkust. Door zo ver terug te gaan, kunnen we duidelijk maken dat Amerika eigenlijk een Europese uitvinding was. Europa bracht niet alleen mensen aan, maar ook ideeën. Elke immigratiegolf had eigen oorzaken: religieuze onverdraagzaamheid, armoede, een zoektocht naar een beter leven, de Holocaust… Wat de pioniers opbouwden, was een Europese constructie. De Founding Fathers van de Amerikaanse republiek belichaamden de Europese verlichting en de Amerikaanse grondwet is naar de geest een Europese tekst. Het is de eerste van de vier pendelbewegingen die we in de tentoonstelling voorstellen. We noemen die fasen respectievelijk ‘Europees Amerika’, ‘Amerikaans Amerika’, ‘Amerikaans Europa’ en ten slotte ‘Europa en Amerika’. Die laatste fase is nog niet uitgekristalliseerd. Het is voorlopig een illusie om Europa en de Verenigde Staten op gelijke voet te plaatsen. Gelijkwaardige partners zijn ze zeker nog niet.

Wat zijn na de vestiging van een nieuwe samenleving op Amerikaanse bodem de volgende sleutelmomenten?

Barnavi: Het tweede moment van de slingerbeweging is de lange fase van de emancipatie van de Amerikanen, die samenvalt met de Monroedoctrine. ‘Aan de Europeanen het oude continent, aan de Amerikanen de Nieuwe Wereld’, stelde president James Monroe in 1823. Zijn woorden vatten de doctrine samen die bijna een eeuw lang de Amerikaanse diplomatie heeft beheerst.

De pendel bevond zich toen ergens in het midden, maar hij sloeg uit naar deze zijde van de Atlantische Oceaan tijdens de Eerste Wereldoorlog. Voor het eerst was Amerika een grootmacht, terwijl het oude Europa in puin lag. De Amerikanen kwamen niet alleen om te vechten, maar ook om de vrede te organiseren. President Woodrow Wilson stelde de veertien punten van zijn vredesplan voor, met als motto Peace without Victory. Ook de Volkenbond was zijn idee, maar de Amerikaanse Senaat weigerde het Verdrag van Versailles te ratificeren. Dat de pendel werd afgeremd, was toe te schrijven aan het isolatio- nisme, dat karakteristiek is voor Amerika. Anders dan de meeste Europeanen denken, zijn de Amerikanen ook vandaag geen gretige interventionisten. Alleen als er in hun ogen geen andere uitweg is, zullen ze ingrijpen in het buitenland.

In de Tweede Wereldoorlog zwaaide de slinger toch helemaal door. Maar weer stonden de Amerikanen niet te springen om in te grijpen. Japan moest eerst Pearl Harbor aanvallen vooraleer Roosevelt de Amerikanen kon overtuigen om zich in de oorlog te storten. Dit keer brachten ze ook hun materiële cultuur mee en zou Europa veramerikaansen.

Waar ziet u de vierde slingerbeweging beginnen?

Barnavi: Die voltrekt zich nu voor onze ogen. Na de periode-Bush, die gekenmerkt werd door bitse meningsverschillen en misverstanden, lijkt Amerika op te schuiven naar het Europese model met zijn so-ciale zekerheid, gezondheidszorg…

Maar de plannen van president Barack Obama worden in de VS fel bestreden.

Barnavi: Zeker. Maar tenzij het vreselijk fout zou lopen, zal Amerika straks dichter bij Europa gekomen zijn dan ooit het geval is geweest sinds de New Deal van Roosevelt. Er zal niet alleen een systeem van sociale zekerheid komen, op termijn zal ook de doodstraf verdwijnen… Natuurlijk, verschillen zullen er altijd blijven bestaan. Je kunt van Amerikanen niet zomaar atheïsten maken. Het Amerikaanse samenlevingsmodel zal misschien invloed ondergaan door de instroom van Latino’s en Aziaten, maar in zijn essentie blijft het onveranderd. Dat blijkt ook uit een beweging als de Tea Party. De reacties van het ware Amerika kunnen behoorlijk angstaanjagend zijn. Maar wanneer de storm gaat liggen, zal Amerika dichter bij Europa staan. En Europa zelf zal aangewezen blijven op Amerika omdat het geen andere keuze heeft. Dat is dus het laatste deel van de tentoonstelling: Europa en de VS als partners van een mogelijk nieuw en evenwichtiger atlanticisme.

Gelooft u zelf in zo’n nieuw atlanticisme?

Barnavi: Ja, op voorwaarde dat Europa ook politiek als eenheid bestaat. It takes two to tango. Nu is de relatie per definitie uit balans. Aan de ene kant heb je een machtige natie en aan de andere kant een verzameling van natiestaten die op economische en andere domeinen mooie dingen heeft bereikt, maar die geen volwaardige speler is op het internationale politieke toneel. Zolang dat stadium niet bereikt is, zal Europa geen stem in het debat hebben. Op de herlancering van de Israëlisch-Palestijnse onderhandelingen begin vorige maand in Washington was de hele wereld verzameld, behalve Europa. De Europese Unie betaalt wel, maar politiek is ze irrelevant. Als de EU erin slaagt politiek met één stem te spreken, zal het laatste hoofdstuk uit onze expositie wat minder utopisch worden. Al blijft defensie natuurlijk het tweede instrument van de macht. Ik las in LeFigaro dat Europa tussen 1,8 en 2 miljoen soldaten telt. Dat is bijna het dubbele van de VS en toch is de slagkracht van het Amerikaanse leger vele keren groter. Als je de nationale defensiebudgetten in Europa optelt, kom je aan een veelvoud van het Amerikaanse budget. Maar in Europa zijn er zes verschillende programma’s voor gevechtsvliegtuigen en onderzeeërs.

Is de noodzaak van een politieke unie in Europa een conclusie die uit deze tentoonstelling spreekt?

Barnavi: Wij willen niets opdringen, maar we hopen dat het publiek zelf tot het besef komt dat Europa iets moet ondernemen als het niet irrelevant wil worden. Dat Europa niet zwaar weegt, zie je aan Obama, die trouwens een van de minst Europagezinde Amerikaanse presidenten ooit is. Hij is geboren op Hawaï, groeide op in Indonesië en heeft niets met Europa. Bush daarentegen was heel Europees gericht. Hij was trots dat zijn voorvaders uit Europa kwamen en in zijn bureau in het Witte Huis stond een buste van Churchill – trouwens een van de eerste dingen die Obama liet verwijderen. Net als zijn voorgangers was Bush een WASP, White Anglo-Saxon Protestant. De katholieke Kennedy was een uitzondering, maar ook hij was zeer gehecht aan zijn Ierse wortels. Als je het nagaat, hadden ze allemaal sterke banden met Europa. Niet zo voor Obama, voor wie de voornaamste partner China is. De Spaanse premier Jose Luis Zapatero wilde zo graag dat Obama dit voorjaar naar de Europees-Amerikaanse top kwam, maar de Amerikaanse president vond het de moeite niet.

Je zou uit de expositie ook kunnen besluiten dat Europa geen betere bondgenoot kan vinden dan de VS.

Barnavi: Inderdaad, er is een soort onderstroom die de Europees-Amerikaanse relatie sterk en onontkoombaar maakt, en waarop tijdelijke spanningen geen vat hebben. Onder Bush verweten de neoliberalen de Europeanen zwakheid en hun afkeer van oorlog. Parijs was de publieke vijand en de Amerikanen begonnen Franse producten te boycotten. Maar vandaag is Frankrijk weer heel populair in de VS. Hetzelfde met het Europees anti-amerikanisme. De Europeanen verketterden Bush, maar droegen kort daarna Obama op handen. De wederzijdse aversies kunnen dus heel snel weer verdwijnen.

Natuurlijk zijn er tegenstellingen die we niet kunnen ontkennen. We hebben het al gehad over de plaats van de religie in de samenleving en over de doodstraf, maar er is bijvoorbeeld ook het diepe wantrouwen tegenover de staat, dat in Europa onbestaande is. Al die verschillen krijgen een plaats binnen de expositie. Uiteindelijk wegen de tegenstellingen tussen Europa en de VS niet op tegen de gelijkenissen: het belang dat beide hechten aan democratie, mensenrechten, rechtszekerheid en de gelijkwaardige plaats van de vrouw in de samenleving. We zijn als neven die wat uit elkaar zijn gegroeid, maar die toch dezelfde wortels hebben.

Tot slot: wat is uw favoriete onderdeel in de expositie?

Barnavi: Dat is moeilijk. Het is één grote spectaculaire enscenering die je met alle mogelijke media in het verhaal trekt. Heel interessant vind ik het moment van de Amerikaanse revolutie. De manier waarop Amerikanen zich van Europa afzonderen om iets van henzelf uit de grond te stampen dat tegelijk erg Europees is. Indrukwekkend is ook de materiële voorstelling van de American way of life en hoe die zijn weg naar Europa heeft gevonden. Het interactieve deel over de Red Star Line, waarbij je een bemanningslid of een passagier in eerste, tweede of derde klasse kunt uitpikken om de overtocht naar Ellis Island te maken, wordt ongetwijfeld een publiekstrekker. Daarnaast ruimen we ook plaats in voor minder ophefmakende onderwerpen, zoals het visionaire Democratie in Amerika van de Franse socioloog Alexis de Tocqueville. Het is nog altijd het eerste boek dat Amerikaanse studenten aan de universiteit moeten lezen, terwijl de auteur het negentiende-eeuwse Europa duidelijk wilde maken dat zijn toekomst al zichtbaar was in de VS.

AMERIKA, DIT IS OOK ONZE GESCHIEDENIS 15/10/10 T/M 09/05/11 IN TOUR & TAXIS, HAVENLAAN 86C, 1000 BRUSSEL. ALLE DAGEN GEOPEND. INFO EN RESERVATIE: 02 549 60 49 (www.expo-europe-usa.be)

DOOR ERIC BRACKE

Er is een soort onderstroom die de Europees-Amerikaanse relaties sterk en onontkoombaar maakt.

‘Obama is een van de minst Europagezinde Amerikaanse presidenten ooit.’