Komt er straks een stabiele Italiaanse regering die het hervormingsbeleid van Mario Monti kan voortzetten, of valt Italië in handen van de populisten en gaat het land opnieuw het politieke avontuur tegemoet? Op 24 en 25 februari trekken 50 miljoen Italianen naar de stembus voor nationale verkiezingen die ook Europa rechtstreeks aangaan.
‘Ruim een jaar geleden was Silvio Berlusconi een dode hond’, zegt Gianni Riotta, de bekende Italiaanse schrijver en journalist van de Italiaanse krant La Stampa aan de telefoon. ‘Maar wat blijkt: tegen alle verwachtingen in is Berlusconi toch niet dood. Hij zal waarschijnlijk de verkiezingen niet winnen, maar hij blijft een politieke factor. De man lijkt dan wel van plastic, het is toch een duurzaam soort plastic. Zijn centrumrechtse Popolo della Libertà schommelt in de peilingen rond de 30 procent.’
De 76-jarige Berlusconi, in oktober vorig jaar veroordeeld wegens belastingontduiking, moest veertien maanden ge- leden aftreden nadat hij met roekeloos economisch beleid Italië naar de financiële afgrond had gevoerd. Er trad een technocratenregering aan, geleid door de 69-jarige economieprofessor Mario Monti, een sobere man met een onkreukbare reputatie. Monti probeerde het land te moderniseren en te hervormen, met onder meer een pensioen- hervorming, en wist door rigoureus financieel beleid het vertrouwen van de markten terug te winnen. De risicopremies die Italië moet betalen op zijn overheidsleningen om zijn kolossale staatsschuld te financieren, blijven weliswaar hoog, maar toch een stuk onder de kritieke waarden uit de laatste dagen van de regering-Berlusconi.
Maar nu staat de puissant rijke Cavaliere er dus weer. De sympathieke verleider die nooit om een grap verlegen zit, de meester van de politieke marketingtechnieken, die nog steeds een groot stuk van de Italiaanse media controleert. ‘Berlusconi was een vreselijke bestuurder, maar is een for- midabele campaigner,‘ zegt Ezio Mauro, directeur van La Repubblica, een van de belangrijkste kranten in Italië. ‘Hij heeft een ongelooflijke politieke energie. Het doet er voor heel wat Italianen blijkbaar niet toe dat Berlusconi nooit een van zijn beloftes is nagekomen. En zeker nu de kans heel klein is dat hij wint, kan hij de Italiaanse kiezers om het even wat beloven.’
Berlusconi was tijdens de campagne alomtegenwoordig op de Italiaanse televisie- zenders en verstaat als geen ander de kunst om zichzelf in de aandacht te houden. Hetzij stralend van pril liefdesgeluk, met zijn nieuwe 27-jarige vriendin Francesca aan zijn zijde, hetzij met uitspraken over de weldaden van Benito Mussolini, hetzij met het te-kenen van stervoetballer Mario Balotelli bij zijn elftal AC Milan of met het goed- praten van Italiaanse bedrijfsleiders die smeergeld betalen om buitenlandse orders binnen te halen.
En verder vertelt Berlusconi de Italianen gewoon wat ze graag willen horen. Zo beloofde hij om vier miljard euro aan gehate eigendomsbelas-tingen, opnieuw ingevoerd door Monti, te zullen terugbetalen, in contanten als het moet, naast allerlei andere belastingverlagingen. Over de staatsschuld hoeven de Italianen zich niet druk te maken, zegt Berlusconi, Italië is een rijk land, en het moet afgelopen zijn met het door Duitsland op- gelegde bezuinigingsbeleid.
‘Berlusconi’, zegt journalist Gianni Riotta, ‘staat met zijn alliantiepartner van de Lega Nord nog altijd erg sterk in de regio’s Veneto en Lombardije, dat wil zeggen, in het productieve deel van het land. Noord-Italië kent immers nog altijd een hogere economische groei dan Duitsland. Het is het zuiden dat Italië economisch naar beneden haalt – en dat zeg ik, als trotse zuiderling’, aldus de in Palermo geboren journalist.
Corrupte elite
Diametraal tegenover Berlusconi staat de Partito Democratico, het centrumlinkse blok van de 61-jarige Pier Luigi Bersani, een voormalige communist met een clean imago die zich heeft ontpopt tot een linkse pragmaticus. Charisma heeft de man niet, maar toch is hij de eigenlijke favoriet van deze verkiezingen en ziet het ernaar uit dat hij de nieuwe Italiaanse premier wordt. Bersani’s baseline is dat Berlusconi moet worden gestopt, tot elke prijs.
Maar, aldus Gianni Riotta, Italië is veeleer een centrumrechts land. ‘Het linkse blok heeft in Italië nooit meer dan dertig procent van de stemmen gehaald.’ En dus wordt de meest waarschijnlijke uitkomst van de verkiezingen een coalitie tussen de linkse PD van Bersani en Scelta Civica, de centrumlijst van scheidend premier Mario Monti, zodat het hervormingsprogramma van Il Professore kan worden voortgezet.
Maar de transformatie van Monti van partijloze technocraat tot volbloed politicus is geen doorslaand succes gebleken. Monti moest in twee maanden tijd een nieuwe politieke beweging uit de grond stampen. Op televisie komt hij houterig over. In Europa wordt hij weliswaar op handen gedragen, de meeste Italia-nen lusten hem niet meer. ‘De Italianen willen een Italiaan en geen Europeaan als eerste minister’, zegt Ezio Mauro, scherp criticus van Berlusconi, vanuit Rome aan de telefoon. ‘Voeg daarbij dat Monti en ook Bersani het nauwelijks over hun eigen programma hebben. Nee, ze blijven maar naar Berlusconi uithalen.’
Bovendien heeft Monti maar een klein stuk van zijn hervormingsplannen kunnen uitvoeren en veel compromissen moeten sluiten, waardoor het eindresultaat zwak oogt. Wat de Italianen zich wel van Monti herinneren, zijn de talrijke belastingverhogingen. Zo verhoogde hij de btw tot 22 procent en voerde hij de belasting op de eigen woning weer in. Dat allemaal om het begrotingstekort voor 2013 weg te werken en aan de EU-eisen te voldoen. Maar intussen is de Italiaanse economie in 2012 wel met ruim twee procent gekrompen en zijn er in het voorbije jaar een half miljoen werklozen bijgekomen.
‘Monti wordt in Italië gezien als de man die de Ita- lianen heeft doen bloeden met nieuwe belastingen’, zegt Pier Paolo Ferlenga (50), kaderlid in een farmaceutisch bedrijf in Milaan. Net zoals veel van zijn landgenoten is hij erg teleurgesteld in Monti, zegt hij. ‘Het land moet diepgaand worden hervormd. Dat heeft hij nagelaten te doen.’
De laatste weken gaat de verkiezingscampagne gebukt onder almaar nieuwe politieke en financiële schandalen, die de wijdverbreide corruptie in het Italiaanse politieke systeem, maar ook in het bedrijfsleven en in de banken, blootleggen. De politieke schandalen spelen zich vooral af ter rechterzijde. Zo is er Roberto Formigoni, de in opspraak gekomen gouverneur van Lom- bardije. Deze partijgenoot van Berlusconi haalt dagelijks de kranten met zijn luxeleventje van dure reizen, chique restaurants, grote villa’s en jachten, zonder dat hij daarvoor ooit zijn portefeuille hoeft boven te halen. ‘Telkens als we denken dat we het ergste schandaal wel gezien hebben,’ zei Giuliano Pisapia, de linkse burgemeester van Milaan, ‘ontdekken we iets dat nog erger is.’
Maar de schandalen treffen ook de linkerkant van het politieke spectrum. In het schandaal rond de oudste bank ter wereld, de Monte dei Paschi di Siena, wordt het linkse stadsbestuur van Siena mee verantwoordelijk gesteld. ‘Onze hele maatschappelijke elite gaat aan corruptie ten onder’, verzucht Ezio Mauro van La Repubblica. ‘Niet alleen de politici, ook de industriëlen en bankiers, het hele zogenaamde establishment laat het afweten.’
Alaska
‘Ik heb een bloedhekel aan Berlusconi’, zegt de 74-jarige Mara Rampini, die reeds veertig jaar in Brussel woont. Net als de meeste Italianen die in het buitenland verblijven, heeft ze geen enkel begrip voor haar aan geheugenverlies lijdende landgenoten die opnieuw overwegen om de Cavaliere te steunen. ‘Berlusconi bezit heel veel charme, hij zou diepvriezers kunnen verkopen in Alaska, maar hij heeft Italië wel te gronde gericht. Het lijkt er echter op alsof de Italianen alweer vergeten zijn hoe we er een jaar geleden voorstonden. Ik ben dan ook bang dat Bersani straks slechts een wankele meerderheid behaalt en we over zes maanden opnieuw moeten gaan stemmen.’
De onwaarschijnlijke politieke veerkracht van Silvio Berlusconi mag dan verbazen, de grootste verrassing van deze verkiezingen zou wel eens de MoVimento 5 Stelle van de komiek Beppe Grillo kunnen worden. Grillo, die zijn protestbeweging uitbouwde dankzij het internet en zijn populaire blog, trok een maand lang met zijn ‘Tsunami Tour’ in een witte campingcar langs de pleinen van Italiaanse dorpen en steden. De andere politici zijn dagelijks op televisie te zien – Grillo niet. Die weigert naar de studio’s te komen en is de enige die systematisch het rechtstreekse, fysieke contact met de kiezers opzoekt. Overal waar Grillo halt houdt, trotseren duizenden Italianen sneeuw en vrieskou om de komiek uit Genua met de bijtende humor te horen fulmineren tegen de zittende politieke klasse, volgens Grillo een zootje corrupte zakkenvullers.
Wie dacht dat Grillo misschien een tikkeltje had overdreven toen hij Al-Qaeda uitnodigde om het Italiaanse parlement op te blazen, kwam bedrogen uit. Grillo is in de peilingen als een komeet omhooggeschoten en zou vol-gens de laatste peilingen, mede dankzij de onophoudelijke stroom schandalen waarmee de Italianen om de oren worden geslagen, misschien zelfs twintig procent van de stemmen kunnen halen. Daarmee zou de M5S, een club van volstrekte politieke neofieten, de op twee na grootste partij van Italië worden.
Grillo’s beweging is een verzamelpunt voor misnoegde Italianen die het gehad hebben met de traditionele partijen en die anders misschien niet eens zouden gaan stemmen. ‘Vergeet ook niet dat Italië’, aldus Gianni Riotta, ‘een voormalig fascistisch land is, met een lange traditie van populisme. Een Beppe Grillo die zegt: we sturen die corrupte politici allemaal naar de gevangenis, nadat we ze aan een volksgericht hebben onderworpen – zoiets valt in Italië op een vruchtbare bodem. Zeker in crisistijden vinden nogal wat mensen dat die vet betaalde Italiaanse politici allemaal naar de pomp kunnen lopen.’ Het vertrouwen van de Italianen in hun politici en hun instellingen is immers dramatisch laag. ‘Vijf procent van de Italianen zegt vertrouwen te hebben in de politieke partijen, acht procent heeft vertrouwen in het nationale parlement’, weet Ezio Mauro. Haalt Grillo een hoge score, dan staan mogelijke allianties weer op losse schroeven. Indien hij veel stemmen op links weghaalt, zou hij het kamp van Berlusconi alsnog aan een overwinning kunnen helpen, waarschuwen sommige waarnemers.
‘Grillo bezigt een weliwaar geestig maar desalniettemin vernietigend populisme’, zei Mario Monti tijdens de campagne. ‘Hij wil van ons een tweede Griekenland maken. Maar daar staan de pleinen nu vol met neofascisten.’ De repliek van Grillo luidde dat de zittende politici, Monti inbegrepen, juist degenen zijn die van Italië een tweede Griekenland hebben gemaakt.
‘Ik overweeg om voor Grillo te stemmen’, zegt Paulo Cataldi, een 36-jarige regisseur uit Rome. ‘Alle Italiaanse politici, niet alleen de nachtmerrie die Berlusconi heet, zijn oud en moe. Ze moeten met pen- sioen en plaats ruimen voor nieuwe, jonge kandidaten, met idealen.’ Er is maar één thema waarover het in de campagne echt zou moeten gaan, vindt hij. ‘Dat is werk. Er is geen werk in Italië op dit moment. Vrienden van mij vertrekken naar het buitenland om een kans te wagen. Ze komen niet aan de bak en zijn het beu om bij hun ouders in te wonen, psychologisch valt hen dat zwaar. Ik blijf en probeer er het beste van te maken. Nu weggaan, zou toch een beetje op vluchten neerkomen.’
Europa of het avontuur
In Washington, Berlijn en in de Europese hoofdkwartieren in Brussel, overal wordt dezer dagen hetzelfde schietgebedje gepreveld: alles behalve Berlusconi.
Italië is Europa’s op een na grootste economie. De Italiaanse verkiezingen vormen dus een belangrijke politieke gebeurtenis voor de Europese Unie. Een ziek Italië kan de hele eurozone besmetten. Het land verkeert in een recessie, en zelfs volgens de meest optimistische voorspellingen krimpt de Italiaanse economie dit jaar nog met één procent. De jeugdwerkloosheid bedraagt 37 procent.
Het komt er dus op aan straks een sterke regering op de been te brengen, die een solide economisch en finan- cieel beleid kan voeren. Daarvoor moet Bersani een meerderheid zien te behalen in beide kamers van het parlement. Als Bersani geen meerderheid haalt in de Senaat, ‘krijgen we nare toestanden’, zegt Gianni Riota. Italië heeft een ingewikkeld, volgens de meeste waarnemers onwerkbaar kiessysteem. In de Kamer is er een meerderheidsbonus voor de grootste partij, in de Senaat, waar de zetels naar senatoren uit de regio’s gaan, is dat niet het geval. Als Berlusconi in weerwil van de schandalen erin slaagt Lombardije te behouden, kan hij mogelijk het regeringswerk blokkeren. Veel zal ook afhangen van de houding die de grillini – letterlijk de sprinkhanen – van de M5S in de Senaat zullen aannemen.
‘Als de anti-Europese populisten van Berlusconi of Grillo de Senaat kunnen blokkeren, krijgt Bersani het knap lastig’, zegt Ezio Mauro. ‘De Italianen kiezen op 24 en 25 februari tussen Europa of het avontuur. De inzet van de verkiezingen luidt: krijgen we een regering die de hervormingen van Monti kan continueren en deze koppelen aan een agenda van meer sociale rechtvaardigheid? Dat laatste zal nodig zijn, anders zullen de Italianen geen nieuwe offers aanvaarden.’ De nieuwe Italiaanse premier staat voor een loodzware opgave, zoveel is zeker.
Door Han Renard
‘Onze hele maatschap-pelijke elite gaat aan corruptie ten onder.’
Directeur Ezio Mauro van La Repubblica
