Exact 45 jaar vooraleer hij de Nobelprijs zou ontvangen, bestormde de 23-jarige J.M.G. Le Clézio op eigengereide wijze de letteren.
Adam Pollo is een jongeman die om mysterieuze redenen een villa aan de Zuid-Franse kust kraakt. Is hij ontsnapt uit het leger of uit een gekkenhuis? De man is in ieder geval een buitenstaander die nauwkeurig de wereld observeert. ‘Adam sloeg (de mensen) verstrooid gade alsof er geen enkel logisch verband bestond tussen hen, hun geluiden of bewegingen en hem.’ Een vreemdeling in de trant van Albert Camus’ beroemde existentialistische antiheld. ‘Hij zou iemand kunnen vermoorden en tot de guillotine veroordeeld worden’ is slechts een van de ontelbare mogelijkheden die door Pollo’s hoofd schieten. Le Clézio verkent Camus’ vervreemding breder, en schurkt dichter aan bij Jean-Paul Sartres roman Walging (1938).
Vanuit het hoofd van Pollo beschrijft Le Clézio de mensen, de zee, de aarde en haar bewoners alsof het een welhaast wetenschappelijk experiment betreft: uiterst precies, objectief, onbewogen en afstandelijk. Nu en dan ontploft die strikte werkelijkheidsweergave plots, en verandert een supermarkt in ‘stuiptrekkende verschuivingen van benen en heupen’ en ronken ‘de twee doorlopende zaaltjes als motoren’. Eensklaps verbeeldt Polo zich te bevinden ‘in een stalen huls, in de cilinder van een motorfiets’ en lijkt hij gevangen te zitten ’tussen vier metalen wanden, met, verduistering, geweld, explosies, benzine, en vlammen’.
Die groteske markeringen onderlijnen alleen maar hoe, net als in de ogen van Sartres held Antoine Roquentin, de dingen voor Adam Pollo gaandeweg hun herkenbare, vertrouwde schijn en instrumentele waarde verliezen, en de werkelijkheid verandert in absurde materie die bij hem evenwel geen angst of walging oproepen. Voor Pollo is het allemaal volstrekt eender, een onverschilligheid die dan weer eerder aanleunt bij Camus’ held Meursault in De Vreemdeling (1942).
In een ander hoofdstuk krijgt die vervreemding een expliciet kafkaiaanse invulling, zeker wanneer Adam bij het doden van een rat eventjes zelf in rat dreigt te veranderen. Weer wat verder, presenteert Le Clézio een koele nouveau-romanachtige beschrijving van de werkelijkheid à la Robbe-Grillet waarin geen plaats is voor psychologische ontwikkeling, personages of een intrige. Gelukkig keert Pollo telkens weer terug naar het vertellen van ‘verhaaltjes’.
Diezelfde werkelijkheid krijgt nu en dan ook een pereciaanse invulling wanneer Pollo flarden gesprek verzamelt, lijstjes samenstelt en dingen opsomt. Nog wat verder gluurt Borges om de hoek. ‘Misschien waren er, op dit uur, vierduizend of vijfduizend adams, zonder mogelijke vervalsing, onderweg in de stad.’ Een mens is alle mensen, alles vervloeit in elkaar. Een idee dat meermaals terugkomt.
Een proces-verbaal is juridisch gesproken een objectieve weergave van de werkelijkheid. Deze roman van Le Clézio toont aan hoe onmogelijk die opgave is: de werkelijkheid bestaat niet buiten de subjectiviteit van de beschrijver en taal kan alles zeggen, ook datgene wat niet waar is. Le Clézio’s taal verwart de lezer, maar het einde toont duidelijk aan dat de (literaire) taal net de inzet van dit boek is.
Proces-verbaal is helemaal niet de adolescentenroman waarvoor hij in de flaptekst versleten wordt. Wel het erg intellectuele debuut van een schrijver die veel gelezen heeft, en zijn pen bij wijze van meesterproef in allerlei soorten inkt doopt: de taal van de existentialisten, van de nouveau-romanciers, van Borges, Kafka en Perec. Le Clézio’s hoogstpersoonlijke, bevreemdende literaire verkenning van alle mogelijkheden dwingt respect af, en bewijst dat ambitieuze schrijvers heel vaak ook ambitieuze lezers zijn.
J.M.G. LE CLÉZIO, PROCES-VERBAAL, DE GEUS, VERTAALD DOOR THéRèSE CORNIPS, 259 BLZ., 18,90 EURO. ISBN 978 90 445 1466 7.
Bart Van Loo
