In de haven van Alexandrië vonden archeologen koningsbeelden, zuilen, sfinxen en stenen vol hiëroglyfen. En wellicht ook puin van het paleis van Cleopatra. Een van de ontdekkingen van de eeuw ?

EEN eeuwenoud raadsel is opgelost, zei de Franse beroepsduiker Franck Goddio begin november. ?We hebben het paleis van Cleopatra gevonden.? Een dag later schemerden in de hele wereld onderwaterbeelden op de tv-schermen. Reusachtige amfora’s, een door het zilte water aangevreten sfinxfiguur, aarden kruiken, zuilen, een witte vrouwenbuste, vermoedelijk van een Ptolemaeën-koningin. Een ploeg van zestien kikvorsmannen schoot de beelden, op nog geen 250 meter van de wandeldijk van het hedendaagse Alexandrië.

Goddio richtte in Parijs het ?Europees Instituut voor Zeearcheologie? op. Zijn ploeg dook 3.500 keer om fundamenten in het zeven meter diepe havenbekken in kaart te brengen. Ze zocht een gebied af ter grootte van twintig voetbalvelden. Is Alexandria, de navel van de hellenistische wereld en residentie van Julius Caesar en Cleopatra, na tweeduizend jaar uit de zee herrezen ?

In het jaar 331 voor onze jaartelling liet de Grieks-Macedonische veroveraar Alexander de Grote (356 – 323) de stad met haar paleizen, marmeren tempels en dierentuinen bouwen. Boven alle pracht troonde de 120 meter hoge vuurtoren van Pharos, één van de zeven wereldwonderen uit de Oudheid. Op de toren brandde dag en nacht een houtvuur.

De kosmopolitische plek aan de Nijldelta telde een miljoen inwoners : joodse handelaars, Griekse soldaten en beambten, slaven uit Syrië, Perzië en Gallië. De smeltkroes werd geregeerd door de Griekstalige Ptolemaeën, een dynastie van kunstminnende en erop los levende godvorsten. De laatste faraone van deze dynastie was Cleopatra, de beroemde vamp uit de Oudheid.

OBSTRUCTIE.

Goddio vond zo’n duizend voorwerpen : ?Genoeg om alle archeologen vijftig jaar bezig te houden.? Hij stootte op de resten van het paleis van Cleopatra, de vuurtoren, de galleihaven, de tempel van Poseidon en het Timoneum het verblijf van de Romeinse veldheer en echtgenoot van Cleopatra, Marcus Antonius.

Het grootste onderzeese zoekproces van de moderne archeologie begon in 1994, onder leiding van de Franse archeoloog Jean-Yves Empereur. De actie spitst zich toe op een gebied dat het jongste milleneum, door tectonische verzakkingen, van de kust afbrak en in zee zonk. Marmeren gebouwen omzoomden ooit de oever tussen het Timoneum en het schiereiland Lochias. De paleizenwijk was minstens 600 meter lang. Monarchen bouwden hier hun eigen verblijf en verbonden het via brede gangen met het oude faraopaleis. Zo ontstond in de loop van eeuwen een pronklabyrint.

Maar waar leefde Cleopatra ? Waar was haar boudoir ? Waar schminkte ze zich met henna en zalfolie ? Waar lag het vertrek waar ze de wiskunde en de tovenarij bestudeerde ?

Dat in het troebele water van de oostelijke haven tonnenzware zuilen en beeldhouwwerken liggen, is sinds lang geweten. In 1961 hees de Egyptische marine een kolossaal standbeeld van een Ptolemaeën-koningin uit de zee, een onderneming die niet is herhaald. Op aandringen van Egyptische archeologen stuurde de cultuurtak van de Verenigde Naties, Unesco, in 1968 de Britse diepzeeonderzoekster Honor Frost naar Alexandrië. Na talloze duikpartijen tekende ze een gedetailleerd plan van de Cleopatra-stad, hoewel niets naar boven werd gehaald. De Egyptische marine wou niemand in het tot spergebied verklaarde zeeareaal toelaten. Volgens zijn opperbevelhebber zouden vijanden zo kunnen spionneren.

In 1993 leek alle hoop verzwonden dat het antieke Manhattan zou worden gevonden. Het stadsbestuur liet betonnen golfbrekers voor de havenwal bouwen. Ze lagen als een pantser op de onderzeese ruïnes.

Maar internationaal protest doorkruiste het storten van beton. Empereur, die sinds 1990 in Alexandrië een vorsingsinstituut leidt, werd belast met het ontrafelen van de uitgestrekte onderzeepuzzel en met het bovenhalen van enkele kostbaarheden. De eerste brokstukken hijste hij op 4 oktober vorig jaar uit het havenbekken. Dozijnen Egyptische regeringsbeambten stonden op de kade toen het kraanschip een stenen torso bovenhaalde. In de weken daarop werden 34 granieten rompen geborgen, met behulp van ballonnen, die onder water werden opgeblazen.

De eerste ontdekkingen maakten vooral in Parijs indruk. Empereur kreeg tien miljoen (Belgische) frank steun, bijeengesponsord door onder meer Electricité de France (EDF), de oliemaatschappij Elf en het fotobedrijf Leica. Begin april dit jaar spoedde president Jacques Chirac zich naar Alexandrië, net op het ogenblik dat de duikers het hoofd van een standbeeld naar de oppervlakte haalden.

?De ontdekkingen zijn revolutionair,? zegt Aïsa Saïd, professor Grieks-Romeinse geschiedenis aan de Universiteit van Alexandrië. ?Ze laten ons toe omstandig de laatste dagen van de farao’s te beschrijven.? Empereur concentreerde zich op de plek aan de pier van fort Keït Bey, een Mamelukkenfort uit de vijftiende eeuw, waar voorheen de vuurtoren van Alexandrië stond. Een gedetailleerde kaart, samengesteld met behulp van het satellietensysteem GPS, toont aan dat er aan de voet van de vesting over een oppervlakte van 2,25 hectaren zo’n 2.000 steenklompen in het water liggen. De vorser twijfelt er niet aan dat dit grotendeels brokstukken zijn van de 120 meter hoge vuurtoren van Pharos.

VITTERS.

In het jaar 285 voor onze tijdrekening liet architect Sostratos de met wit marmer beklede toren oprichten. De wiskundige Archimedes vervaardigde een groot brandglas dat de gloed van het vuur tot vijftig kilometer ver, zelfs overdag, zichtbaar maakte. Hoewel voor de eeuwigheid gebouwd, zoals de piramiden, hield de toren op het eiland Pharos niet zo lang stand. In de vierde eeuw schudde een aardbeving het bouwsel door mekaar. Aardschokken in de jaren 1303 en 1326 veroorzaakten de laatste grote instortingen.

Zijn de door Empereur ontdekte blokken resten van de toren ? Er zijn ook standbeelden bovengehaald die niet in het architectonische beeld passen. Enkele experts menen dat de vondsten van Empereur overblijfselen van het Serapeum zijn, een tempel waarvan het puin zeshonderd jaar geleden door de heerserskaste van de Mamelukken als versperring in zee is gekieperd. De Franse archeoloog voelt zich door de kritiek op zijn theorie zo beledigd dat hij er niet wil over discussiëren.

Tussen het puin bevinden zich volgens hem stukken van 75 ton : een indicatie dat deze granietblokken vanop grote hoogte in het water vielen en dus delen zijn van een toren. Een steen van 11,5 meter identificeert hij als trappentrede of deel van de onderste borstwering van de vuurtoren. Empereur is vooral gebeten op zijn tegenspeler Goddio.

Die duiker, oorspronkelijk een verzamelaar van antiquiteiten, wordt in vakkringen als een gelukszoeker en dwarsligger beschouwd. Het Franse Archeologische Instituut in Egypte weigert hem de toegang.

Maar het grote kapitaal staat achter de amateurarcheologen. Goddio verkreeg zijn toelating om naar archeologische schatten te duiken via de in Liechtenstein gevestigde Hilti-Groep (bouwchemie, boortechniek). Voor de Hilti-deal werd de egyptoloog Abd el-Halim Noer el-Din ingeschakeld, tot voor enkele weken nog directeur van de Egyptische overheidsinstelling voor de Oudheid. Hij verloor zijn baan, nadat enkele kostbaarheden uit de schat van Toetanchamon bijna uit het museum werden gestolen : een dief, die zich ’s avonds had laten insluiten, werd ’s morgens betrapt met een buit van 24 stuks.

Empereur bleef begin november weg van de persconferentie van Goddio. Hij weigerde om ?de gecommercialiseerde en weinig wetenschappelijke reclametrom? mee te roeren. De documenten die Goddio voorlegt, roepen enige twijfel op. Hij dook in de omgeving van het verzonken eiland Antirrhodos en zijn ontdekkingen bestempelt hij als overblijfselen van Cleopatra’s paleis. Maar de Griekse aardrijkskundige Strabon, een tijdgenoot van Cleopatra, beschreef het eiland als ?een koninklijk bezit met een paleis en een haven.? Dat Cleopatra er zou hebben gewoond, zegt Strabon niet. Günter Grimm, een Duits Alexandrië-expert, noemt Goddio’s reconstructie niet sluitend. Veel waarschijnlijker is dat Cleopatra ergens binnen de wijdvertakte paleizenwijk woonde. Daarop wijzen ook andere schriftelijke bronnen. Caesar inbegrepen. Toch is er met de ontdekking waarmee Goddio in de openbaarheid trad, een eerste stap gezet om het raadsel op te lossen. ?Een uitstekend project,? zegt Grimm. ?Nu hebben we de kans om het interessantste deel van het oude Alexandrië te reconstrueren.?

Vermoedelijk komen nog verrassende schatten aan het licht. Het verzonken stadsdeel bij de huidige oostelijke haven was de woonplaats van de Ptolemaeën, die volgens antieke bronnen tussen ebbenhouten zuilen en met paddenschilden versierde deuren brasten en boeleerden, vloekten en moordden. Van 323 tot 30 voor Christus heersten ze in hun paleizen aan de Middellandse Zee, gedreven door een bizarre cocktail van rijkdom, onmacht, geweld en decadentie. Egypte telde toen zeven tot negen miljoen fellah’s, boeren.

Aan de voet van de regeringswijk (Basileia) lag een turbulente stad. Wie de bloemetjes wou buitenzetten, ging naar Kanopos. Daar bevonden zich braslokalen en bordelen. Daar kochten de rijken hun danseressen en lustknapen, was er toneel van het hoogste tot het vulgairste gehalte.

De Griekse periode in Egypte was nochtans redelijk begonnen. De uit Macedonië afkomstige Alexander de Grote wou na zijn verovering van het land een nieuwe residentie. Zijn keuze viel op een vissersdorp aan de rand van de Nijldelta. Hij reed op zijn paard de maat van de stad af. Alexander was een leerling van wijsgeer Aristoteles. Hij breidde het hellenistisch imperium uit. Kort na de verovering van Egypte, op zijn vijfentwintigste, voerde hij oorlog tegen de Perzen. Hij nam Babylon en Susa in, stootte door naar de Kaspische Zee, naar Afghanistan en India, tot bij de rivier Jaxartes, 3.800 kilometer van Alexandrië.

BIBLIOTHEEK.

Nauwelijks 32 geworden stierf Alexander in Babylon. Hij werd in een gouden sarcorfaag naar Memphis vervoerd, de oude Egyptische hoofdstad nabij de piramiden. De bouwwerken in de door hem geplande metropool Alexandrië waren pas aangevangen. De erfenis van Alexander werd verdeeld. De beste stukken kwamen in handen van zijn generaal Ptolemaeus. In 305 of 304 voor onze tijdrekening kroonde die zichzelf tot farao van Egypte. Zijn hoogste doel was Europa, Azië en Afrika te verenigen. Alexandrië werd de metropool van het hellenisme, de smeltkroes van de Griekse en Egyptische cultuur.

Architect Deinokrates ontwierp de plattegrond van de stad. Ze kreeg geplaveide straten tot soms dertig meter breed. Eén van de lanen was vijf kilometer lang en liep van de zonnetoren in het oosten tot de maantoren in het westen. Alle huizen waren genummerd. Het koningskwartier met zijn regerings- en ambtsgebouwen nam twintig procent van de stad in.

De stad kende een snelle bloei, mee door de militaire successen van Ptolemaeus, die zich ?de redder? liet noemen. Zijn soldaten rukten op naar Cyprus en Syrië. Voor het eerst zat er een Griek op de faraotroon. De zoon van een handarbeider. Opvolger Ptolemaeus II (?minnaar van zijn zuster?) had een geweldige vloot en hield zich vooral onledig met filosofie en liefde. Ptolemaeus III (?veroveraar van de wereld?) bezette Syrië en rukte op naar India.

De kruidenhandel met Azië spijsde rijkelijk de schatkist. Tarwe bleef echter de belangrijkste inkomstenbron. De Nijl trad jaarlijks buiten haar oevers en liet massa’s vruchtbaar slijk achter. Het graan verbeterde, via vermenging met Syrische en Griekse soorten. Ongelooflijke oogsten en lage prijzen waren het gevolg. In Griekenland was de Egyptische tarwe, ondanks de vervoerskosten, twintig procent goedkoper dan de inheemse waar.

De grond behoorde toe aan de monarch. De boeren moesten een vierde van de oogst als belasting afdragen. ?Niemand heeft het recht te doen wat hij wil, maar alles is opperbest georganiseerd,? zei een decreet.

Ook de papyrusproductie en het bankwezen waren gemonopoliseerd (vaste rentevoet : 24 procent). Hoogwaardig glas, linnen en ivoor werden uitgevoerd. De olijfmolens van de staat verkochten hun producten via tussenhandelaars. Tegen vaste prijzen. De winst van de koningen schommelde tussen 70 procent op sesamolie en 300 procent op kolokwintolie (de kolokwint, bitterappel of Citrullus colocynthis is een komkommerachtige plant).

De enorme inkomsten bezorgden de Griekse bovenlaag van de maatschappij een onbekommerd bestaan. Alexandrië werd een El Dorado. De eerste Ptolemaeus begon al met de bouw van het Mouseion/Museum, de aan de muzen gewijde plaats, bestemd om onder meer een bibliotheek te bevatten die alle kennis van de toenmalige wereld zou beslaan. Ptolemaius II kocht de volumineuze papyrusverzameling van Aristoteles. Legers slaven schreven alle belangrijke werken over. Tweeënzeventig taalkundigen vertaalden de joodse bijbelteksten in het Grieks.

Bij de belegering van Alexandrië door Julius Caesar (48 v. Chr.) gingen 700.000 papyrusrollen in de vlammen op. Naar verluidt, ging het om een ongeluk. Het verdwijnen van die literatuurverzameling brandde in ieder geval een zwart gat in het historisch patrimonium van de mensheid.

Parels van onschatbare waarde hadden de Alexandrijnse bibliografen verzameld. Onder Ptolemaeus III had Athene tegen een torenhoge waarborg de werken van de grote dramaturgen, onder wie Euripides, Sophokles en Aischylos uitgeleend. De koning liet de toneelstukken overschrijven, maar stuurde nadien de kopieën naar Athene terug. De originelen waren hem meer waard dan de betaling van de hoge waarborgsom.

ONDERGANG.

Het kunstminnend mecenaat werkte als een magneet op de geleerden in de Griekse wereld. Het Museum met zijn tuinen, zuilen, fonteinen en een eetzaal, ontwikkelde zich snel tot het ?Vorsingscentrum van de Mediterrane wereld,? zoals de Britse historicus Michael Grant schrijft. Bij drommen trokken kunstenaars, wetenschappers en dichters uit het Egeïsch gebied richting Nijl, waar ze op staatskosten konden leven.

Archimedes ontwierp hier zijn pomp (?schroef?), takel en geschut. Aristarchos postuleerde het heliocentrische wereldbeeld. Euklides schreef in Alexandrië zijn beroemde boek over meetkunde. Andere experts legden de basis voor het berekenen van parabolen, ellipsen en hyperbolen. ?In Alexandrië werd zelfs vivisectie uitgevoerd,? zegt archeoloog Grimm.

De wellicht verbazingwekkendste verwezenlijking, de berekening van de omtrek van de aarde, was het werk van Eratosthenes, de hoofdbibliothecaris van het Museum. Hij baseerde zijn werk op het verschil in lengte tussen de middagschaduw in Alexandrië en in het zowat 1.000 kilometer verder zuidwaarts gelegen Aswan. De oorzaak van het verschil is de kromming van de aarde, vond de geleerde. Terecht, en hij berekende de omtrek van de aarde op 39.706 kilometer (op driehonderd kilometer na juist).

De koninklijke beschermheren schakelden de rondom zich verzamelde bollebozen gaarne in voor eigen doeleinden. ?Overwinningshymnen, medische recepten, mechanisch speelgoed, landkaarten of oorlogsmachines wat het hof ook nodig had, het hoefde maar bij het Museum aan te kloppen en de door de staat betaalde vaklui zetten zich aan het werk,? schrijft de Britse Alexandrië-kenner Edward Forster.

Met Ptolemaeus IV (221 – 204) begon het verval van de dynastie. De vorst, een genieter en drinkebroer, begon buitenlandse bezittingen te verspelen. Gelijktijdig verzwakte de morele kracht van het heersershuis. Wellust en laster, moord en intriges behoorden tot de dagelijkse politiek in het Brucheion.

De gruwelijkste koning was Euergetes, de overgrootvader van Cleopatra. Zijn gezwollen lijf, dat hem bij het volk de spotnaam ?Physcon? (?de Dikke?) bezorgde, hulde hij in doorzichtige sluiers. Onder hem, schrijft historicus Grant, ?beleefde het hellenisme zijn meest perfide en moorddadige fase.?

Via intriges en familiemoorden drongen de leden van het incestueuze vorstenhuis elkaar telkens weer van de troon. Bij hun schelmenstreken riepen ze Rome te hulp. Al in de tweede eeuw voor onze jaartelling hadden de Romeinen het nagenoeg voor het zeggen in Egypte.

Cleopatra’s vader, Ptolemaeus XII, was al evenmin uit het juiste hout gesneden. Het volk noemde hem Auletes, ?de Blazer?, omdat hij zo graag het paleiskoor begeleidde op de Aulos, een kruising tussen fluit en hobo. Auletes, die zich grote aantallen knapen liet bezorgen, stond bekend om zijn voorliefde voor mannelijke dansers in vrouwenkleren. Ook de neoplatonische Demetrios moest voor travestiet spelen. Met tegenzin huppelde de geleerde in een elegant kleed voor de ogen van de farao.

De Egyptische machtsstructuur was toen al lang ontwricht. De afgang bereikte zijn dieptepunt met het machtsspel van Cleopatra, die haar broer vermoordde en de Romeinse veldheren Caesar en Antonius in haar beddelakens strikte. Zo hoopte ze de dreigende kolonialisering en militaire bezetting van haar rijk door de Romeinen te kunnen afwenden.

Van deze ongetwijfeld verleidelijke dame is nog geen beeld of muurschildering uit haar tijd gevonden. Mogelijk brengt het voortzoeken in de havengeul van Alexandrië daarin verandering.

BEWIJSKRACHT.

Het duikteam van Goddio maakt een plattegrond van het gebied dat eens het toneel was van koningsmoorden en bacchanalen. Volgens aardrijkskundige Strabon, die rond 20 voor Christus Alexandrië als toerist bezocht, lag het Timoneum ten westen van het eiland Antirrhodos. De door Hilti gesponsorde diepzeedetectives situeerden de residentie van Marcus Antonius echter ten oosten van het eiland.

De enorme omvang van de regeringswijk tekent zich nu duidelijk af. Dozijnen zuilen en meerdere sfinxen liggen voor de wandeldijk in het water. Over meer dan een kilometer zijn oude huizenfundamenten en geplaveide wegen gevonden. Een indicatie dat het grote paleizenlabyrint van de Ptolemaeën zich als een lintworm langs de kust uitstrekte.

Voor het eiland Lochias werden twee koninklijke steigers ontdekt, vermoedelijk de aanlegplaats van de luxebarken met dubbel dek, waarmee de heersers eens in het jaar naar Aswan voeren om de verpauperde boeren te tonen hoe goed het hen verging.

De wetenschappelijke wereld wacht nu op de bekendmaking van computergetekende plattegronden. ?Pas als we de kaarten en de gedetailleerde beschrijvingen van de vondsten hebben, kan de wetenschappelijke analyse beginnen,? zegt Grimm. Maar de ploeg van Goddio en haar sponsors beperken zich vooralsnog tot het in kaart brengen. Ontdekte voorwerpen worden niet bovengehaald, vaklui wachten op stenen bewijzen, die de stelling hard kunnen maken dat het paleis van Cleopatra is ontdekt.

Klaarblijkelijk had de coup van Goddio plaats achter de rug van de Egyptische archeologietop. De recent benoemde directeur van de Egyptische overheidinstelling voor archeologie, de in Duitsland gepromoveerde Ali Hassan, verklaarde dat hij nauwelijks informatie ontving over de resultaten van de duikactie.

Avonturier Goddio profileerde zich in de media, gerenommeerd Alexandrië-expert Empereur werd wandelen gestuurd, hoe solide is de wetenschappelijke aanpak ? Hoe moeilijk het is om de stenenpuzzel te ontcijferen, bewijst het puin van de vuurtoren dat Empereur vorig jaar opviste. Tussen het gruis bevonden zich ook met hiëroglyfen bezaaide architectuurfragmenten. De hiëroglyfen stammen uit de tijd van Ramses II, Sesostris en Seti I. Merkwaardig : deze farao’s waren al eeuwen dood toen Alexandrië in de vierde eeuw voor onze jaartelling op de tekenplank lag. Hoe geraakten de oude stenen dan in de versgebouwde Nijlstad ? Experts hebben voorlopig maar één plausibele verklaring voor het raadsel paraat. Volgens hen hebben de Ptolemaeën geprobeerd de ouderdom van hun metropool te verhogen om het nieuwerijkenimago ervan te verdoezelen. Met dit doel gapten ze obelisken en standbeelden in oude steden als Heliopolis en Memphis.

?Misschien werden complete gebouwen gedemonteerd en in Alexandrië heropgebouwd,? zegt Grimm. Zo’n krachttoer was de prestigebewuste Ptolemaeën toevertrouwd, maar bewijzen voor de theorie zijn er niet.

Hetzelfde geldt voor de nieuwe beweringen. Goddio legde de wetenschappers een overvloed aan voorwerpen voor. Die ordenen plus waarheid van mediatieke overdrijving scheiden, kan nog jaren duren.

Toch leven wetenschappers in spanning : voor het eerst hebben de archeologen duizenden stenen getuigenissen in de hand uit de buurt waar Cleopatra’s sofa stond en waar haar echtgenoot Marcus Antonius een lustig leventje leidde. ?Laten we vooral geen voorbarige besluiten trekken,? waarschuwt Grimm. ?Hoewel, de duikers hielpen ons een zevenmijlsstap vooruit.?

Copyright Der Spiegel/Knack. Vertaling en bewerking door Lode Willems.

Toen de Fransman Empereur op 4 oktober 1995 een 1.500 jaar oude torso bovenhaalde, was de sensatie van de ketting. Zijn landgenoot Goddio zou daarna de match gaan beheersen.

Een onderwaterbeeld met hiëroglyfen van het team van Goddio. De plaatjes gingen de wereld rond. Sponsor Hilti stond het copyright vriendelijk af.

Voorlopig wordt de koninklijke wijk van het oude Alexandrië alleen in kaart gebracht. Alle stukken blijven voorlopig op hun vindplaats.

Cleopatra door Benvenuto Cellini. Uit haar tijd zijn geen driedimensionele afbeeldingen van of muurschilderingen met de laatste faraone bekend.