In september 1940 stond alleen Engeland Adolf Hitler nog in de weg. Een maandenlange bommenregen kreeg Londen niet klein. Symbool voor die taaie volharding stond en staat nog altijd de onverzettelijke premier Winston Churchill. De man die het alleen om de overwinning te doen was, ‘de overwinning tot elke prijs’.
In het voorjaar van 1932 zat de politieke loopbaan van Winston Churchill op een dood spoor. Hij was 57 en een levende legende. Hij had er op dat moment al een carrière op zitten die ze in Engeland in lange tijd niet hadden gezien. Churchill stamde als nazaat van de beroemde hertog van Marlborough uit de hoge Engelse adel. Hij was al voor de Eerste Wereldoorlog minister in verschillende regeringen, en tussen 1914 en 1918 onder meer minister van Marine en verantwoordelijk voor de wapenproductie. Hij was bovendien de auteur van vlot leesbare journalistieke en politieke bestsellers.
Maar in 1932 zat zijn partij in de oppositie en stond Churchill aan de kant. Hij was met zijn gezin in München om er onderzoek te doen voor een nieuw boek en hij wou die Adolf Hitler wel eens ontmoeten, die de Weimarrepubliek aan het wankelen bracht. Dat leek niet echt een probleem. Zijn zoon nam contact op met een woordvoerder van Hitler en die twee spraken af dat Hitler zou aanschuiven bij het diner in het Grand Hotel Continental, waar de familie verbleef. Maar de Führer daagde niet op. Toen de woordvoerder bij het dessert toch even wou bellen, om te zien waar zijn baas bleef, botste hij in de lobby van het hotel op een ongeschoren Hitler die zich in een afgedragen regenjas naar buiten haastte. Hij kwam net uit een vergadering, die in het hotel was gehouden. Hoe de woordvoerder ook smeekte om de beroemde Brit toch even te groeten, voor Churchill had hij geen tijd. Hij had te veel te doen!
Acht jaar later stonden ze in andere omstandigheden tegenover elkaar. Churchill had overigens geen probleem met de idee van oorlog zelf: ‘Conflicten zijn in de loop van de geschiedenis altijd met strijd beslecht.’ Hij had als jonge man tijdens het gevecht mensen gedood en dat had niet echt grote indruk op hem gemaakt. Hij was ook niet bang. Terwijl zijn ministers dekking zochten in een bunker, kroop hij tijdens de Slag om Engeland in Londen op het dak van een regeringsgebouw om naar de vallende bommen te kijken.
De jonge Winston Churchill werd militair omdat hij er niet voor deugde om jurist te worden. Het British Empire was eind 19e eeuw nog een grote speeltuin voor jonge Britten op zoek naar avontuur. Churchill was militair waarnemer en schreef tegelijk reportages uit Cuba, India en Sudan. In Zuid-Afrika werd hij door opstandige Boeren gevangengenomen. Hij ontsnapte en vluchtte door de wildernis over de grens naar Mozambique. De artikelen die hij over zijn avonturen publiceerde, maakten van hem een nationale held. Zijn boeken vonden een miljoenenpubliek. Het stelde zich volledig in dienst van het Rijk: ‘Wat goed is voor het Rijk, is goed voor mij. Wat slecht is voor het Rijk, is slecht voor mij.’
Churchill was voor zijn dertigste parlementslid en commandeerde nog voor de Eerste Wereldoorlog de grootste oorlogsvloot ter wereld. In 1915 nam hij ontslag als minister van de Zeemacht omdat hij zich verantwoordelijk voelde voor de mislukte landing in de Dardanellen en de slachting onder geallieerde soldaten op het schiereiland Gallipoli. Hij meldde zich voor actieve dienst en werd als luitenant-kolonel naar het Vlaamse front gestuurd. Hij verbleef er enkele maanden in dezelfde sector als korporaal Adolf Hitler aan de overkant. Maar de loopgravenoorlog was zijn ding niet en Churchill was al snel weer in Londen, waar een volgende ministerpost wachtte.
Hij toonde zich overigens niet ongevoelig voor de politieke stromingen van de tijd. Hij volgde met afgrijzen hoe de communisten in Rusland de macht overnamen, terwijl de Italiaanse fascisten op enige sympathie konden rekenen. Churchill noemde Benito Mussolini bij gelegenheid ‘een Romeins genie’, maar hij wisselde dan ook zo snel van overtuiging als van kousen. Ideologische disputen waren niet aan hem besteed. Hij veranderde ook twee keer van politieke partij, van de Conservatieven naar de Liberalen en later weer terug.
Rule, Britannia!
Maar begin jaren dertig zat zijn loopbaan dus in het slop. Hij verweet de Conservatieve partijtop dat die de Indiërs te veel rechten wou geven. Dat was, volgens hem, een gevaar voor het voortbestaan van het Rijk. Hij trok zich terug op zijn landgoed in Kent, leed aan depressies en dronk meer dan goed voor hem was. Om aan geld te komen, schreef hij historische pockets die als zoete broodjes over de toonbank bleven gaan.
Winston Churchill was dan midden vijftig en hij gold als een man van het verleden. Maar hij kende zijn vak en hij voorspelde een Duitse diplomaat al vroeg in de jaren dertig dat Hitler bij de eerste de beste gelegenheid naar de wapens zou grijpen. Hij stond aan de kant, maar hij pleitte al snel na de machtsovername van Hitler voor een snelle herbewapening van het Verenigd Koninkrijk en zelfs voor een bondgenootschap met de door hem gehate Sovjet-Unie. Hij liet zich daarvoor leiden door twee afwegingen. Hij had om te beginnen ‘ Mein Kampf’ gelezen. Vervolgens greep hij terug naar de aloude Britse evenwichtspolitiek. Die wou dat op zee het Rule, Britannia gold, voor iedereen. Op het Europese vasteland wilde Londen dat de grootmachten elkaar in evenwicht hielden. Het koos er daarom in de loop van de geschiedenis altijd voor om de tweede sterkste natie te steunen. Londen stond niet aan de kant van Filips II, Lodewijk XIV of Napoleon, en dus ook niet aan de zijde van keizer Wilhelm. Dezelfde Realpolitik bracht Churchill ertoe om zich na het einde van de Tweede Wereldoorlog weer tegen Stalin te keren.
Toen Churchill de regering in Londen in de loop van de jaren dertig voor het Duitse gevaar bleef waarschuwen, wou Hitler hem wel ontmoeten. De Führer inviteerde de Brit tot twee keer toe voor een bezoek aan Duitsland, maar dat zag die dan niet meer zitten. Hij ging in Londen wel de discussie aan met de toenmalige Duitse ambassadeur Joachim von Ribbentrop, die hem op een grote kaart van Europa uitlegde dat het zijn land alleen om Lebensraum in Oekraïne en Wit-Rusland te doen was. Dat Churchill en het Rijk zich geen zorgen hoefden te maken. Hij liet zich niet overtuigen.
Met zijn aanval op Polen in september 1939 bewees Hitler het gelijk van Churchill en maakte hij de weg vrij voor een terugkeer van de oude baas op het politieke voorplan. Onder druk van de publieke opinie nam Neville Chamberlain hem op in zijn regering. Uitgerekend op 10 mei 1940, enkele uren na de Duitse aanval op de Benelux, reed Churchill in zijn limousine naar Buckingham Palace, waar koning George VI hem vroeg om een regering te vormen.
Op papier kon de Wehrmacht het nooit halen van de gecombineerde Franse, Britse en Belgische slagkracht. Hitler wekte de indruk dat hij zijn hoofdaanval dezelfde weg wou laten volgen als die van keizer Wilhelm in 1914. Maar terwijl de aandacht van de geallieerde legers naar de Duitse aanval door het noorden en het centrum van België ging, vielen pantsers dwars door de Ardennen een zwakke Franse flank aan en doken verrassend in de rug van het front op. De snelle Duitse opmars verraste iedereen, Hitler inbegrepen. Het Britse expeditiekorps en resten van het Franse leger werden in Noord-Frankrijk op de stranden van Duinkerken samengedreven.
Maar op het moment dat alles verloren leek, kwam Hitler de geallieerden ter hulp. De dictator liet zijn tanks stoppen en maakte het mogelijk dat de Britten hun soldaten in de grootste evacuatieoperatie uit de militaire geschiedenis naar huis haalden. Als dat niet was gelukt, had Londen geen andere keuze gehad dan de Duitsers om vrede te vragen. Historici zijn het er vandaag ook over eens, dat Hitler jokte toen hij later zei dat hij de Britten een kans wou geven om het gesprek aan te gaan. Hij maakte gewoon een verkeerde inschatting van de situatie.
Staat van slaven
Dat neemt niet weg dat Duitsland in de zomer van 1940 zeer dicht bij een totale overwinning stond. Het leek op dat moment niet meer dan een kwestie van tijd, voor Duitsland heel Europa in zijn greep zou hebben. Met de Sovjet-Unie had het een niet-aanvalspact gesloten en de Verenigde Staten deden nog niet mee. Alleen Engeland stond Hitler nog in de weg. En in dat land, die ene man, die riep dat hij maar één doel voor ogen had: ‘De overwinning, de overwinning, tot elke prijs.’
De grote verdienste van Engeland was dat het land van de capitulatie van Frankrijk tot de Duitse inval in de Sovjet-Unie in juni 1941 alleen tegen het Duitse militaire geweld stand hield. Ondanks aanhoudende luchtaanvallen op Engelse steden, Duitse overwinningen in Noord- Afrika, op de Balkan en in Scandinavië en een lege schatkist.
Het halsstarrige Britse verzet was van beslissend belang voor het verdere verloop van de oorlog. Uiteindelijk brak de opmars van het Rode Leger in 1944 en 1945 Duitsland de ruggengraat. Maar wat was er gebeurd, als Hitler drie jaar eerder aan het Oostfront over alle divisies en bommenwerpers had kunnen beschikken die op de Atlantische kust door de Britten werden beziggehouden?
Nog tijdens de evacuatie van de Britse soldaten van de Franse kust bood Mussolini Londen aan om met Berlijn te bemiddelen. Hoe daarop is gereageerd, is niet bekend. Het protocol van de kabinetsvergadering waarop over het voorstel van de Duce werd gesproken, is nog niet vrijgegeven. De tegenstanders van oorlog met Duitsland zaten toen in ieder geval nog in de regering – de vredesfractie werd aangevoerd door Lord Halifax. Churchill had hen nodig om binnenlandse politieke redenen. Maar hij zou ook zelf hebben gezegd dat er over vrede moest worden nagedacht. Maar hij wist ook dat de droom van Hitler zich niet tot Midden-Europa beperkte. Op 28 mei viel de beslissing. Churchill riep zijn regering bijeen en zei dat het geen verschil uitmaakte of er werd gepraat of gevochten: Hitler zou Engeland hoe dan ook tot een staat van slaven willen maken.
Op 4 juni bracht hij de boodschap in het Lagerhuis met zijn beroemde toespraak, waarvoor hij zich liet inspireren door enkele zinnen in Jungle Book van Rudyard Kipling: ‘We zullen doorgaan tot het einde, we zullen vechten in Frankrijk, we zullen vechten op de zeeën en oceanen en met toenemende kracht in de lucht. We zullen ons eiland verdedigen, wat de kosten ook mogen zijn, we zullen vechten op de stranden, we zullen vechten op de landingsgronden, we zullen vechten in de velden en op de straten, we zullen vechten in de bergen; we zullen ons nooit overgeven.’
Afgezien daarvan was dat allemaal niet zo eenvoudig. In de zomer van 1940 lag zijn eiland er zo goed als weerloos bij, in de ban van een invasiekoorts. Churchill oefende zelf met een geweer en liet regeringsgebouwen barricaderen en zandzakken aanslepen, waarachter soldaten dekking konden zoeken. Om aanvallers in verwarring te brengen, werden wegwijzers verkeerd gezet. We weten vandaag dat Duitsland een invasie van Engeland nooit ernstig overwoog. Daarvoor was de Engelse vloot toch te sterk, terwijl ook eerst de Britse luchtmacht moest worden uitgeschakeld. Omdat Londen na de overwinning in Frankrijk niet inging op zijn avances, besloot Hitler om Engeland naar de onderhandelingstafel te bombarderen.
Eerst werden alleen havens, luchthavens en munitiefabrieken aangevallen. Maar dag na dag zag de lucht over het zuidoosten van Engeland zwart van de Duitse bommenwerpers en jachtvliegtuigen. Churchill werd zelfs verplicht om uit zijn geliefde landgoed in Kent te vluchten, omdat het op de aanvliegroute van de Luftwaffe lag. Angstvallig volgden de mensen de luchtgevechten boven hun hoofden tussen Duitse Messerschmitts en Engelse Spitfires en Hurricanes. De Engelse radar en de waarschuwingssystemen werkten goed. De Engelse fabrieken leverden ook meer vliegtuigen af dan de Duitse. Het hielp bovendien dat Engeland een eiland is. Britse piloten die werden neergeschoten en zich met hun parachute konden redden, kwamen op bekend terrein terecht. Duitse piloten vielen in zee of werden gevangengenomen.
Bezoek aan de bunker
Op 24 augustus bombardeerden de Duitsers voor het eerst ook woongebieden. Van dan af huilden de sirenen in Londen elke nacht. Tot einde december 1940 stierven alleen in Londen 14.000 mensen onder de bommen. Churchill beval nagenoeg meteen dat de Royal Air Force op haar beurt Berlijn moest aanvallen. Militair had dat weinig zin, maar het hield de moed erin. Hij verhuisde zijn oorlogskabinet naar een kelder onder het ministerie van Financiën aan St. James’s Park. Erg beschut zat hij daar niet: één voltreffer had volstaan om de hele Engelse oorlogsleiding uit te schakelen. Maar Churchill wandelde ook demonstratief open en bloot door de kapotte straten van Londen, Birmingham en Coventry om de schade met eigen ogen te aanschouwen. Dat ze hem zagen, deed de mensen goed. En in december was het zover: een eerste grote aanval van de RAF legde de Duitse stad Mannheim plat.
Tegen de jaarwisseling besefte Hitler dat hij de Engelsen niet met bommen tot capitulatie kon dwingen. De halfslachtige invasieplannen lagen dan al maanden in de kast. Daarmee zat de hele oorlog ook vast. Een verhaal wil dat Churchill op een ochtend tijdens het scheren in de badkamer tegen zijn zoon zei: ‘Ik weet wat we moeten doen. We moeten de Amerikanen bij de oorlog betrekken.’ Alleen wilden de Amerikanen zich op dat moment niet in dat Europese conflict mengen. Ze leverden op een bescheiden manier wapens aan de Engelsen, maar hoe Churchill ook bad en smeekte, het zou weinig hebben gebaat als Japan, de bondgenoot van Hitler in Azië, niet had geholpen met zijn aanval op Pearl Harbor in december 1941.
Duitsland had het aantal luchtaanvallen op Engeland dan al enkele maanden flink teruggeschroefd. De Luftwaffe had haar bommenwerpers elders nodig, en toen de nazi’s aan Operatie Barbarossa begonnen tegen de Sovjet-Unie mocht Churchill dat opvatten als een compliment. Hitler vond het gemakkelijker om Moskou te veroveren dan Londen. Met de aanval op de Sovjet-Unie was Engeland gered, maar het betaalde daarvoor een hoge prijs. De oorlog gaf de aanzet tot de ondergang van het grote Britse Rijk en het is wel bijzonder ironisch dat uitgerekend de imperialist Winston Churchill die oorlog tot het einde wou voeren. Hij stond ook voor een eenvoudige keuze: zou Engeland een kleinere partner van een democratisch Amerika worden, of van een dictatoriaal Duitsland?
Met de intrede van de Sovjets en de Amerikanen in de oorlog was Churchill niet meer de belangrijkste tegenstander van Hitler. Anderen droegen van dan af de grootste last. Engeland beloofde zijn nieuwe Sovjetbondgenoot grootmoedig alle hulp die het kon bieden, maar de leveringen uit Londen bleven marginaal. De Britten bombardeerden van het voorjaar van 1942 af wel regelmatig Duitse steden, en in die operatie kende Churchill geen genade. Als Dresden in 1945 nog zwaar wordt aangevallen met brandbommen was de hele oorlog eigenlijk al beslist.
Op de conferentie in Teheran in 1943 met Jozef Stalin en Franklin D. Roosevelt is de tussenkomst van Churchill cruciaal als het lot van Polen wordt beslecht. Hij was het ermee eens dat de Sovjet-Unie een deel van Polen zou aanhechten. Op de vraag hoe dat dan zou gaan, nam hij drie lucifers die Duitsland, Polen en de Sovjet-Unie voorstelden. Hij legde ze naast elkaar en duwde de lucifer die de Sovjet-Unie voorstelde naar het Westen, waarbij de twee andere stokjes mee naar het Westen opschoven. Daarmee was de zaak beklonken, en was er tegelijk ook beslist over het lot van miljoenen Volksduitsers in Oost-Pruisen. De barre tocht naar het Westen, op de vlucht voor het Rode Leger, kostte tienduizenden mensen het leven.
Winston Churchill was een icoon van de 20e eeuw. Een staatsman die door andere staatsmannen werd en nog altijd wordt bewonderd – van Helmut Schmidt tot George W. Bush, die een borstbeeld van hem in het Oval Office koesterde. Hij schreef ook zijn eigen verhaal. Zijn Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog telt zes banden, leest lekker en werd een bestseller. Onder de anekdoten die hij erin vertelt, komt ook die over Lady Nancy Astor voor, die hem ooit toebeet: ‘Winston, als ik je vrouw was, ik deed vergif in je soep.’ Antwoord van Churchill: ‘Nancy, als ik je man was, ik dronk ze nog op ook.’
Zijn boek leverde hem een Nobelprijs op. Die van literatuur – niet die van de vrede. In juli 1945 liet hij zich in Berlijn rondleiden in de bunker waarin Hitler zijn laatste dagen doorbracht. Het bezoek was niet aangekondigd, maar er troepte toch een massa volk samen. Tot zijn verbazing keerden niet alle Berlijners zich tegen hem. De oorlog was nog maar net afgelopen en Churchill was alweer omstreden.
Het is namelijk perfect mogelijk om Winston Churchill niet te mogen. Omdat een mensenleven zo weinig voor hem betekende. Omdat hij in de bommenoorlog met Duitsland elke zin voor maat verloor. Of omdat hij mee de etnische zuivering van Oost-Pruisen organiseerde. Maar uiteindelijk viel het mee dat hij het was die de oorlog won, en niet zijn vijand uit 1940.
© Der Spiegel. Vertaald en bewerkt door Hubert van Humbeeck
Terwijl zijn ministers dekking zochten in een bunker, kroop Churchill op het dak van een regeringsgebouw om naar de vallende bommen te kijken.
