Zeeroverbestaan

Om in één klap rijk te worden laten in de 18de eeuw veel zeelui zich op een piratenschip lokken. Helaas, hun wacht dikwijls een triest en wreed lot. Menigeen eindigt aan de galg.

Bartholomew Roberts heeft er in 1718 al twintig jaar als zeeman opzitten, als piraten voor de kust van Guinee in West-Afrika de Princess overvallen, het schip waar hij als ervaren stuurman aanmonsterde. Roberts kent de wreedheid en meedogenloosheid van veel zeerovers maar al te goed. Als ze een schip enteren dat zich verzet, zijn er altijd gewonden, soms ook doden te betreuren. Met gevangenen springen ze weinig zorgzaam om, zoals hij nu zelf zal merken. Erger nog: zeevaarders die over wiskundige en astronomische kennis beschikken, worden fel begeerd. De piraten stellen hem dan ook voor een duivelse keus: dood of meewerken. Roberts beseft dat dit géén keus is en stemt in dat laatste toe. Het blijkt het begin van een onwaarschijnlijke carrière. Binnen enkele jaren schopt Bartholomew Roberts het tot een van de meest geduchte en succesvolle piraten aller tijden.

Iedereen komt een gelijk deel proviand en rum toe’ PIRATENCODEXdie onder kapitein Charles Johnson gegolden zou hebben

Net als Roberts veranderen in de gloriedagen van de piraterij, tussen 1650 en 1720, duizenden brave zeelieden in zeerovers – nu eens onder dwang, dan weer uit nood. Vooral na het einde van oorlogen, als de grote zeemachten scharen matrozen uit de dienst ontslaan, zitten velen om werk en inkomen verlegen. En als ze dan de geruchten horen die in havenkroegen de ronde doen, geruchten over rijke buit, onder brutaalweg dreigen met een pistool afgegeven … Rum en roem, drank en vrouwen! Zelfs de gelukkigen die nog op een oorlogsbodem dienen of in de koopvaardij werken klinkt dat als muziek in de oren.

Carrièreperspectief: geen koeliewerk, maar eigen baas zijn

Ze doen immers koeliewerk: bij weer en wind hoog boven dek de zeilen uitzetten of innemen, wacht houden, touwwerk onderhouden, het dek schrobben – nagenoeg zonder pauzes, want een beetje reder beknibbelt op z’n personeel. De kost is belabberd en zelfs de uitbetaling van de gage is ongewis. Marinekapiteins van het sadistische soort delen willekeurig straffen uit. Voor het minste of geringste krijg je er met de kat met negen staarten van langs of sta je bij verzengende zon of ijzige wind aan de mast gebonden. Nee, enterende piraten hadden helemaal niet zoveel overredingskracht nodig om hun gelederen aan te vullen. Alleen bij zeer gewilde beroepen als dat van scheepstimmerman, chirurgijn of zeevaartkundige nam men eerder zijn toevlucht tot geweld. In elk geval verdient het cliché van de bloeddorstige en zelfzuchtige rover bijstelling – blijkens recent onderzoek waren er ook heel wat zorgzame huisvaders onder de piraten.

Niet zo wild, amigo: geen vrouwen en geen gokspelen aan boord!

Nieuwe piraten dienen allereerst hun instemming met de aan boord geldende erecode te verklaren. Die zal per schip op hoofdlijnen wel gelijk zijn geweest. Roberts kende in elk geval heel gedetailleerde regels voor het leven aan boord. Hij verlangt dat iedereen z’n eigen wapens schoon en gebruiksklaar houdt. Spelen om geld is aan boord ten strengste verboden. ’s Avonds om acht uur dienen alle kaarsen en lampen gedoofd te worden. Onderlinge geschillen mogen alleen aan land uitgevochten worden, in een duel op sabel en pistool. Vrouwen wordt de toegang tot het schip ontzegd, ook (ervaring maakt wijzer) als ze mannenkleren dragen. En wat het verdienmodel betreft: no prey, no pay!

Sommigen hebben een huisdier: papegaaien krijsen even grofgebekt als hun eigenaren. Benedendeks worden ook kippen, eenden en soms geiten gehouden. Desondanks heerst er, net als op alle schepen uit die tijd, vaak gebrek aan voldoende verse levensmiddelen.

Drinkwater is het grootste probleem. In houten vaten verandert het in de tropische hitte van het Caribisch gebied of voor de Afrikaanse kust al snel in een stinkende soep. Dan kun je je dorst beter lessen met alcoholische dranken als rum of brandewijn, die veel minder snel bederven. Regelmatig breken er darmziektes als rodeloop (dysenterie) uit. Ook malaria en gele koorts decimeren de bemanning. Gelukkig zij, die een scheepsarts aan boord hebben!

Roberts vindt al snel z’n draai bij de piraten. Hij is charismatisch en zijn vaardigheid met navigatie-instrumenten wekt bewondering. En in de kruitdampen gedijt de teamgeest: al zes weken na de overval op de Princess raakt het piratenschip zelf in een hinderlaag, die het werk is van de Portugese gouverneur van het eiland Principe, in de Golf van Guinee. De piraten weten te ontkomen, maar een deel van de bemanning, waaronder ook de kapitein, komt om het leven. Als het gevaar geweken is en de doden begraven zijn, moet er een nieuwe aanvoerder aangewezen worden. De bemanning beraadslaagt en kiest dan voor de nieuweling Roberts.

Rijke buit: overval op een Portugees zilvertransport

Dat piraten de vrijheid hebben om zelf hun kapitein te kiezen (én ook weer heen te zenden) verbaast tijdgenoten hogelijk. Alle bemanningsleden hebben recht van inspraak bij belangrijke aangelegenheden. Alleen tijdens het gevecht heeft de kapitein een absoluut gezag. Maar de keuze waar de volgende rooftocht heen voert, wordt gezamenlijk gemaakt. Zelfs de rantsoenen zijn voor iedereen gelijk. Alleen is het in geval van twijfel snel met het zelfbestuur gedaan. Van veel kapiteins, ook van Roberts, is bekend dat ze ongezeglijke bemanningsleden neersteken of eenvoudigweg over boord werpen als een bewijs van macht geleverd moet worden. Er ligt dan ook geen politieke overtuiging aan de piratencodex ten grondslag, want die dient maar één doel: buit maken.

Na de dood door ophanging zullen de lijken aan kettingen bungelen’ HET VONNIStegen Roberts’ mannen

En dat doet Roberts, die in de loop der jaren zo’n 400 schepen ‘neemt’. Zijn eerste daad als kapitein is echter een wraakactie tegen Principe. Daarna zet hij koers naar Brazilië en hier slaat hij direct de grootste slag uit zijn carrière: bij een overval op een Portugees konvooi enteren de piraten het rijk beladen vlaggenschip. Met medeneming van 90.000 geldstukken geven ze de toesnellende escorte het nakijken. Roberts hanteert hier de typische piratentactiek, waarin kanonnades gemeden en gevechten van man tegen man gezocht worden. Tegen het numerieke overwicht van de met messen en pistolen bewapende piraten hebben de gering bemande koopvaarders niets in te brengen. Een verder voordeel is de slechte reputatie van de piraten: uit vrees voor geweldsexcessen geeft menig kapitein zich al bij het zien van de zwarte piratenvlag over. Waarna veel gezagvoerders alsnog mishandeld of gedood worden.

Raspaardjes ter zee: piratenschepen waren meestal snel en wendbaar

De zeerovers maken het liefst gebruik van kleine, wendbare en snelle schepen als de sloep. Dat is een een- of tweemaster met geringe diepgang, die evenwel goed bestand is tegen stormen op volle zee. Op zo’n twintig meter lang en zesenhalf meter breed schip kon je toch nog tien zware en een dozijn lichtere stukken geschut kwijt. Maar voor een onverhoedse aanval is een sloep te groot. Daarvoor nemen de piraten roeiboten of kano’s, waarin ze hun prooi in het donker onopgemerkt kunnen naderen, om die dan bij verrassing te enteren. Succesvolle piraten als Bartholomew Roberts maken ook grote driemasters buit, die ze in ware scheepsforten omtoveren.

Na een gewonnen gevecht wordt de buit verdeeld. Ook daarin voorziet de codex: bijna iedereen krijgt een even groot aandeel. Alleen de kapitein en enkele officieren hebben recht op iets meer. Ambachtslieden krijgen een regulier werkloon uitbetaald. De gewonden en invaliden hebben recht op een schadeloosstelling, netjes onderscheiden naar de diverse gebreken. Als het meezit op een rooftocht, heeft een piraat meer geld op zak dan een matroos bij de marine of in de koopvaart.

Maar wee de piraat die zijn maats besteelt! Daarover zegt Roberts’ codex het volgende: ‘Benadeelt een piraat het algemeen door het stelen van zilverwerk, juwelen of munten ter waarde van een dollar, dan wordt hij voor straf van boord gezet.’ Van boord zetten, in het Engels marooning geheten, kwam in de regel neer op dood door verhongeren of verdorsten. Ook andere schendingen van de codex werden streng bestraft. Zo kon iedereen die in de strijd zijn post verliet rekenen op de doodstraf.

Als de piraten een schip genomen hadden waar de buit niet uit geld of goud, maar uit goederen bestond, was de kous nog niet af. Doordat de Europese mogendheden steeds harder tegen helers optraden, werd het ook voor Bartholomew Roberts en zijn mannen steeds moeilijker hun lading te gelde te maken. Maandenlang doorkruisten ze in 1721 met een zwaarbeladen schip de Caribische Zee, zonder een handelspost te vinden waar ze hun schimmige zaken konden doen. Bij alle schatten aan boord ontbreekt het al snel aan drinkwater en verse levensmiddelen. In hun nood overvallen ze op een gegeven moment maar vissersboten. Uiteindelijk steekt Roberts helemaal over naar Afrika, om zich daar van zijn buit te ontdoen. Een fatale keuze, want hiermee stort hij na vier jaren als zeeroverhoofdman zichzelf en zijn mannen in het verderf.

In de val gelopen: koopvaarder ontpopt zich als oorlogsschip

Als een flinke koopvaarder aan de horizon opduikt, stuurt Roberts de Ranger erop af om hem te overvallen. Zelf blijft hij aan boord van zijn vlaggenschip, de Royal Fortune. De koopvaarder blijkt echter de HMS Swallow te zijn, een Britse oorlogsbodem met de enorme vuurkracht van vijftig kanonnen. Langzaam zeilend doet de ‘Swallow’ zich aan de Ranger als een vluchtend, zwaar handelsschip voor. Mijl voor mijl verwijderen beide schepen zich van de kust, totdat de Swallow zich te kennen geeft – en de Ranger buiten het zicht en gehoorsafstand van het moederschip overmeestert.

Als de Swallow later de kust weer opzoekt, hebben Roberts’ mannen zich juist te goed gedaan aan de rumvoorraden en zijn ze nauwelijks tot vechten in staat. Roberts krijgt bij het ontbijt bericht van de komst van het vijandige schip. Waarschijnlijk weet hij al dat zijn laatste uur geslagen heeft. Hij beëindigt doodgemoedereerd zijn maal en neemt dan aan dek het commando over. Terwijl om hen een tropische storm woedt, bij donder, bliksem en slagregens, worstelen de piraten met de Royal Navy. Een shrapnel verwondt Roberts aan de hals, hij zijgt neer. De piraten houden zich zonder gezagvoerder nog drie uur staande en geven zich dan over.

De Britten berechten hen in hun steunpunt Cape Coast (in het tegenwoordige Ghana). Tweeënvijftig van de piraten krijgen de strop, twintig worden er tot dwangarbeid in Afrika veroordeeld. Wie een zwarte huidskleur heeft, wordt als slaaf verkocht. Opmerkelijk is dat 78 mannen de rechter van hun onschuld weten te overtuigen: zij hadden zich slechts onder dwang bij de piraten aangesloten en zouden geen wapen aangeraakt hebben. Ze werden vrijgelaten.

In de nu volgende jaren gaan Britse schepen overal op de Atlantische Oceaan en de Caribische Zee op piratenjacht. Slechts een handjevol zeerovers weet berechting te ontlopen en incognito een nieuw leven te beginnen, als boer in Amerika of handelaar in Europa. En in de havenkroegen worden intussen de herinneringen aan de wilde tijden opgepoetst, wordt er hoog opgegeven van de vrijheid en gelijkheid aan boord, van avonturen en enorme schatten die in de wildernis begraven zouden liggen. Je zou als veelgeplaagd zeeman zowaar weer in een beter leven gaan geloven. Maar nee, de gouden tijden van de piraterij zijn nu echt voorbij.

Gesels van de Cariben

Zij waren de echte Jack Sparrows: vermetele zeeschuimers en hun persoonlijke doodshoofdvlaggen.

? – 1721 Charles Vane

Charles Vane had zijn thuishaven in New Providence op de Bahama’s. Sloeg amnestie af, vocht door en kreeg uiteindelijk de strop

1682 – 1722 Bartholomew Roberts

Bartholomew Roberts Welshman met de Caribische Zee en de kust van West-Afrika als ‘werkterrein’; zijn herkenningsteken was een steek met veren

1645 – 1701 William Kidd

William Kidd beging doodslag en werd daardoor een overal gezochte piraat; toen hij in Londen opgehangen werd, brak het touw bij de eerste poging

1653 – (?) 1696 Henry Every

Henry Every verbaasde vriend en vijand met een overval op de pelgrimsvloot van de Indische grootmogol; wist later spoorloos onder te duiken

1690 – (?) 1724 Edward Low

Edward Low had de reputatie de allerwreedste piraat te zijn; wist bij een aanval van de Royal Navy te ontkomen en was sindsdien spoorloos

1688 – 1718 Stede Bonnet

Stede Bonnet de gentleman die uit verveling het pad van de misdaad opging; kon in zal z’n welbespraaktheid een doodvonnis niet afwenden

Piratenwapens

Zo enter je met succes

Een pistool met vuursteenslot behoorde tot de standaarduitrusting van de piraat, die bij het enteren naar enterbijl en -sabel (hartsvanger) greep. De hellebaard was niet handzaam genoeg voor frequent gebruik.

Vergoeding bij verlies van …

Een Spaanse piaster stond in waarde ongeveer gelijk aan ? 50