Roma herdenken de Holocaust in Auschwitz: ‘Volgend jaar nodigen we Conner Rousseau opnieuw uit’

Meer dan een half miljoen Roma werden tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s omgebracht. Naar aanleiding van de European Roma Holocaust Memorial Day brengt het vijfdaagse herdenkingsprogramma Bikh He Na Bister (Kijk en vergeet niet) honderden Romajongeren uit heel Europa samen in het Poolse Krakau, nabij Auschwitz-Birkenau.

In het Poolse Auschwitz verdiepen ze zich in hun eigen wortels – en in de haat die ze hebben opgewekt en nog altijd opwekken. Margot Vanderstraeten was er vijf dagen bij. Voor Knack schreef ze dit verslag.

‘Je weet dat Christoffel Columbus pas op zijn derde reis het eigenlijke Amerikaanse continent ontdekte, al dacht hij ook toen nog dat het Azië was waar hij voet aan de grond zette. En je weet waarschijnlijk ook dat alle ontdekkingsreizen van Columbus grondig gedocumenteerd zijn. Wel, uit de logboekgegevens van zijn derde expeditie blijkt dat er zich onder de bemanning van de vloot drie Roma bevonden. Na hun lange tocht over de oceaan zouden deze Roma verwonderd en voldaan aan wal zijn gegaan, hun armen naar de hemel hebben uitgestrekt en luid “Amarikaya!” hebben uitgeroepen.

Amarikaya is “Dit is van ons” in het Romanes, de taal van de Roma.

Amarikaya.

Amerika.

***

Kun je je dat voorstellen? Dat drie Roma de inspiratie voor de naam Amerika zouden hebben gegeven?

Misschien is dit verhaal een urban legend, misschien niet. En wij, Roma, hebben, en ze laten gelukkig stilaan van zich horen, meer Roma nodig die Amarikaya durven te roepen.

Dat ik, met onze Anderlechtse vzw Kham die voor de rechten van de Roma opkomt, meneer Conner Rousseau, voorzitter van de Vlaamse socialisten, voor de rechter heb gedaagd, is, ruim vijfhonderd jaar na Columbus, onze kleine Amarikaya.

Wij, Roma, kunnen niet terugvallen op een politieke opvoeding of op een traditie van kritische denkers. Ons bestaan rust niet op eeuwenoude fundamenten van activisme.

We ontkennen de problemen van onze gemeenschappen niet. Het gaat ons om de val van de discriminerende stereotypering waar zeker progressieve leiders niet in zouden mogen trappen.

We hadden de voorzitter graag met ons mee naar Auschwitz-Birkenau genomen, waar we ons met talrijke Europese jongeren, Roma en niet-Roma, een week lang verdiepen in wat er tijdens de Holocaust met Roma is gebeurd en in hoe dat is kunnen gebeuren.

Dikh He Na Bister betekent ‘Kijk en Vergeet Niet’ in het Romanes, de taal van de Roma. Dikh He Na Bister is ook de naam van ons vijfdaags Genocide Herdenkingsinitiatief.

Wij, de vzw Kham die voor de rechten van de Roma opkomt, zijn van mening dat de deelname aan deze week deel had moeten uitmaken van het door de rechter opgelegde bemiddelingstraject. We wilden heel graag dat de voorzitter van de socialisten écht naar ons én naar Romajongeren zou luisteren. We wilden dat hij die hele week mee beleefde. Omdat we weten dat deze ervaring een mens verandert.

Zoals je weet heeft de rechter ons verzoek onontvankelijk verklaard. Dat is jammer, maar niet getreurd. Volgend jaar nodigen we de voorzitter gewoon opnieuw via de gewone, niet-juridische weg uit.

Amarikaya!’

‘Ik ben een beetje geschrokken van mezelf’: Conner Rousseau excuseert zich voor ‘zattemansklap’

***

Zo begon het. Met voorgaand gesprek met Roma-activist Biser Alekov op een bankje in Anderlecht. En met enkele daaropvolgende mails en telefoontjes van hem. ‘Waarom ga jíj die week niet met ons mee? Je zult een betere kijk op ons krijgen. Je zult kunnen kennismaken met honderden jonge Roma van overal. Vanuit Brussel en Vlaanderen gaan er zeven mee, en vier niet-Roma, van wie drie verbonden aan de MR. De jongeren van de MR gaan al vanaf het begin, tien jaar geleden, met ons mee. Nee, geen enkele Vlaming zal van de partij zijn. Ik weet niet hoe dat komt. Ik heb via alle reguliere kanalen uitnodigingen naar de Vlaamse politieke partijen en hun jeugdafdelingen gestuurd. Niemand heeft gereageerd.’

Van overal en nergens

Er bestaan waarschijnlijk weinig Europese zomerkampen die zo internationaal, zo divers, zo intens én zo aangrijpend zijn als dat van Dikh He Na Bister. Bovendien wordt de educatieve week zeer goed en professioneel ondersteund. Dikh He Na Bister wordt al sinds zijn ontstaan vanuit de Raad van Europa georganiseerd; de coördinatie is in handen van het International Roma Youth Network en van het Documentatiecentrum van Sinti en Roma in Duitsland. Allemaal instanties met ervaring. En met een duidelijk doel: het verleden, het heden en de toekomst van de Europese Roma duidelijker en rechtvaardiger betrekken bij het verleden, het heden en de toekomst van de Europese niet-Roma.

Dit jaar telt het gezelschap ruim driehonderd jongeren, van wie twee derde ­Roma. Ze komen uit vijfendertig landen en spreken min of meer evenveel talen. Al hoor je overal Romanes, de taal van de Roma, die verwant is aan het Sanskriet, en dus aan India, het land waar de oorspronkelijke Romastammen vandaan komen. Dat land van oorsprong schuilt ook in de vlag van de Roma: het felrode wiel verbeeldt hun reizende volk; tegelijkertijd is het dezelfde chakra die op de driekleur van India prijkt.

Dat die vlag bij niet-Roma amper ­bekend is, zal op dit zomerkamp meermaals blijken. Tijdens de dagen die we ­samen in de gruwelijke kampen van ­Auschwitz en Birkenau doorbrengen – waar we in een kolonne van zeven touringcars naartoe rijden – dragen enkele Roma­jongeren het felkleurige blauw-groen-rode vaandel over hun ­schouders, of ze houden het trots voor zich uitgespreid. ­Andere bezoekers van de tot Holocaust Museum en Herdenkingsoord uitgebouwde concentratie- en uitroeiingskampen vragen aan de Romajongeren wie of wat de vlag vertegenwoordigt. Op het ­antwoord volgt een verbaasde reactie: ‘O, hebben ­Roma, die geen eigen land hebben, wél een eigen vlag?’

Soms ontstaan er, onder de zon die scherp op dit epicentrum van het menselijk kwaad schijnt, kleine gesprekken met andere bezoekers. Daarin weerklinkt de verbazing dat de jonge Finse vrouw – traditioneel in een enkellange, veellagige hoepelrok en een bustierblouse met gesloten kraag en pofmouwen gehuld – tot de Romagemeenschap behoort. Dat zij hier samen met een jonge, Kosovaarse Rom wiens volle zwarte baard perfect is getrimd, stilstaat bij de moord op haar volk dat ook zijn volk is, leidt tot verblufte blikken. Evengoed borrelt er oprechte belangstelling op: ‘Wij wisten niet dat jullie zo divers waren. Wij wisten niet dat Hitler en zijn handlangers naast de uitroeiing van de Joden ook de uitroeiing van de Roma tot doel hadden. Dat spijt ons. Dus in Blok 13 van Auschwitz is sinds enkele jaren een permanente tentoonstelling van de Holocaust op de Roma opgesteld? Dank voor de informatie. Wij zullen ze bezoeken. Onze deelneming.’

Moordfabriek

De Holocaust van de Roma wordt weleens de vergeten Holocaust genoemd. Het is daarom geenszins raar dat de verhalen en historische feiten van deze pikzwarte periode in onze geschiedenis niet tot de algemene kennis van de gemiddelde Europeaan, laat staan tot die van elke wereldburger behoren.

Pas negen jaar geleden besloot het Europees Parlement dat 2 augustus voortaan als dag voor de Roma Holocaust Nagedachtenis zou gelden. Die datumkeuze had niets met de zomervakantie of met zon te maken, maar alles met de gitzwarte, geïndustrialiseerde barbarij van het naziregime. Op 2 augustus 1944 werd het Romakamp van Birkenau ‘geliquideerd’. In de nacht van 2 op 3 augustus werden de 4300 Romagevangenen die van de Joden gescheiden gevangenzaten, in enkele uren tijd vermoord. Alle kinderen, vrouwen en mannen van de Romablokken, afkomstig uit verscheidene Europese landen, werden naar de gaskamers geleid, alwaar ze twintig minuten later aan hun voeten naar buiten werden gesleurd, waarna ze in kuilen belandden en vervolgens, in deels nog altijd te bezichtigen crematoria, werden verbrand: om vooral geen telbare slachtoffers achter te laten (ware het niet dat er zorgvuldig opgestelde lijsten van de Romagevangenen in Auschwitz en Birkenau bestaan).

Dat de officiële Europese Roma-Holocaustherdenkingsdag pas in het 2015 het daglicht zag, zeventig jaar na de feiten, is pijnlijk laat. Maar alleen al deze Bikh He Na Bister-week bewijst dat al de mensen die op 2 augustus 1944 enkel en alleen vanwege hun etniciteit in een put van Birkenau werden gedumpt, vandaag niet ook in een vergeetput zijn beland.

Uiteraard worden op 2 augustus alle Roma-Holocaustslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht: meer dan een half miljoen. Net zoals ook alle Romaoverlevenden van dat onbeschrijflijk kwaad worden geëerd. Hun nakomelingen leggen tijdens de officiële plechtigheid, in de rechteruithoek van de bijzonder goed ontworpen moordfabriek die Birkenau is, zonnebloemen neer op het groene gras waartussen de klavertjes in dit seizoen welig tieren. Roma zijn van oudsher met de zonnebloem verbonden: zowel de voedzame zaadjes als de gele blaadjes vormen een rode draad in hun culturele traditie. Net als de viool die de ceremonie begeleidt.

Dat de Europese Roma Holocaust Memorial Day een feit werd, heeft trouwens alles te maken met de hardnekkige kern van dit Kijk en Vergeet Niet-initiatief, dit Bikh Ne Ha Bister. Tien jaar geleden kwam, vanuit enkele Europese landen, een groep gemotiveerde Roma-activisten voor de eerste keer samen nabij Auschwitz om op een inhoudelijke, verdiepende manier de Roma-Holocaust te herdenken. De ambitieuze, zelfbewuste en intellectuele groep jonge mensen was vastbesloten hun geschiedenis en hun toekomst in eigen handen te nemen. Ze pleitten – en pleiten – voor educatie als bron van emancipatie. ‘Wij zijn hier door de geschiedenis, voor de geschiedenis’, zo verwoordt Dejan het. Ook hij is lid van de Belgische delegatie.

Samenhorigheid

De echte hoofdtaal tijdens dit vijfdaagse Programma Herinneringseducatie, die op joodse leest is geschoeid, is natuurlijk niet het Romanes maar het Engels. Of ze nu uit Moldavië, Montenegro, Bosnië, Finland, Estland, Letland, Duitsland, Oekraïne, Frankrijk, Spanje, Nederland, België, Slovenië, Tsjechië, Kroatië of Portugal komen: de jongeren beheersen allemaal, in verschillende niveaus en met verschillende accenten, de lingua franca van onze wereld. Ook tijdens de lessen en workshops is Engels de voertaal. Indien nodig wordt er getolkt en vertaald.

De studiedagen worden in een pand van de universiteit van Krakau gehouden en zijn volledig aan de bewustwording van hun gemeenschappelijke cultuur en de versterking van hun eigenwaarde gewijd. Ze gaan dieper in op rolmodellen onder de Roma (acteur Michael Caine, gitarist Django Reinhardt, historicus en schrijver Paul Polansky, schrijfster Elena Lackovà…); de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog wordt belicht; de werking van propaganda en van de nazi-ideologie wordt inzichtelijk gemaakt; de universele mechanismen van discriminatie en stigmatisering worden stapsgewijs blootgelegd, de rechten van de mens en het belang om actief voor die rechten op te komen, worden voortdurend onderstreept.

De jongeren wisselen, in besloten groepen die geen pottenkijkers dulden, positieve en negatieve ervaringen uit. Er wordt gelachen. Gehuild. Geknuffeld. Naarmate de dagen vorderen, groeit er een benijdenswaardige samenhorigheid onder de jongeren. Een soort solidariteit die spat van de energie. Een dynamiek die, ook dat, enkel in een vertrouwelijke bubbel buiten het echte leven kan ontstaan.

Vanzelfsprekend wordt er ook gezongen. De traditie om zowel vreugde als pijn, angst en weemoed in lankmoedige klanken en liederen om te zetten is een universele traditie van de Roma. Op de herdenkingsplechtigheid zingen meer dan tweehonderd Romajongeren hun eigen hymne aan het Romamonument in Birkenau. Djelem djelem heet het lied. Djelem, djelem, lungune dromensa, ik doolde, ik doolde, op lange wegen.

‘Stigmatiserende en racistische uitspraken doen over Roma? Excuses zijn niet voldoende’

Hooggeschoold

Het feit dat Engels de voertaal is, net als het feit dat de jongeren in hun eentje buitenshuis en in een gemengd jeugdhotel logeren, geeft aan dat de deelnemers niet tot traditionele gemeenschappen behoren.

In traditionele Romakringen zal een ongehuwd meisje nooit overnachten op een plek waar er geen mannelijk lid van de familie in de buurt is om over haar en haar maagdelijkheid te waken. In meer traditionele kringen wordt, al dan niet bewust, nog aan eeuwenoude Romatradities vastgehouden. Daarin zijn opleiding en educatie van ondergeschikt belang. Wie hier op Bikh He Na Bister aanwezig is, is doorgaans geschoold tot hooggeschoold. Een aantal jongens en meisjes heeft een doctoraat op zak. Anderen vervullen thuis, in het land waar ze wonen, binnen hun gemeenschappen een actieve rol op lokaal, nationaal of internationaal vlak. Veel van de aanwezige jonge vrouwen zitten aan de hogeschool of de universiteit, of houden er een baan op na: niet bepaald conform de traditie die wil dat ze zich met huishouden en kinderen bezighouden. Wie hier deelneemt, wil júíst via opleiding en educatie verandering brengen in de beleving van het Romadom.

‘Wij zijn een volk zonder geschreven taal’, zegt Michael, die begin twintig is, en uit een van de Baltische staten komt. ‘Mijn ouders en grootouders zijn nooit bezig geweest met geschiedenis of historische feiten. Ik heb informatica gestudeerd. Maar over Roma, over de eigenheid van mijn volk, heb ik nooit iets geleerd. Daarom ben ik hier. Omdat ik wil dat dit verandert en omdat ik zelf aan die verandering wil bijdragen. Alleen als we weten waar we vandaan komen, kunnen we weten waar we naartoe moeten.’ Uitgesproken in vloeiend Engels door een twintigjarige Letse Rom wiens ogen vol tranen lopen, klinkt deze laatste, clichématige zin ineens ongewoon fris, oprecht en hoopvol. Amarikaya!