Warm nest, koude wereld

Marx was een uitgesproken familiemens. Hij speelde uitgelaten met zijn dochters en toen die volwassen waren, onderhield hij levendig contact met hen, in liefdevol onbekommerde brieven. Toch lag er een schaduw over het gezin.

Karl was ‘kind met de kinderen’. Huisvriend Wilhelm Liebknecht, medeoprichter van de Duitse sociaaldemocratische partij, herinnerde zich Marx als ‘bijzonder liefdevolle vader’, die het niet beneden zijn waardigheid achtte om vol overgave met zijn kinderen te dollen.

Bij het paardjerijden namen de twee volwassen mannen de kleine meisjes op de rug en galoppeerden met hen door het Londense park Hampstead Heath: ‘Je moet Marx met zijn kinderen gezien hebben om ten volle de gevoelsdiepte en kinderlijkheid van deze kampioen van de wetenschap te beseffen’, schrijft Liebknecht. Geen onbezorgder momenten voor het gezin dan op de uitstapjes naar het groen in en om de stad, voor een picknick of verstoppertje tussen de heesters. Marx is dan in de ogen van zijn vrouw Jenny ‘een groot kind’. Zij werd uiteindelijk moeder van zeven kinderen, maar slechts drie van hen haalden de volwassen leeftijd: Jenny Caroline, Jenny Laura en Jenny Julia Eleanor.

In 1844 werd Jenny Caroline geboren. Ze krijgt dezelfde roepnaam als haar moeder. Vier dagen na de 23ste verjaardag van zijn oudste schrijft Marx Jenny een brief vanuit Duitsland, waar hij dan net het manuscript voor de eerste band van Het Kapitaal bij de drukker heeft afgeleverd. ‘Ik vrees dat het boek wat dik gaat worden,’ meldt hij haar. De brief met ‘Lieve kind’ als aanhef is aan de korte kant en gaat over koetjes en kalfjes. Marx ondertekent hem met ‘je ouwe’. Hij is dan net 49 geworden en heeft zich op z’n eigen verjaardag de tijd gegund om zijn lievelingsdochter te schrijven. Hoewel hij zichzelf een ‘nalatig briefschrijver’ noemt, hecht hij aan een geregelde briefwisseling met zijn dochters. Deze brief eindigt dan ook met de klacht dat jongere zus Laura ‘allang een paar regels had moeten schrijven,’ maar in één adem verontschuldigt hij haar met een verwijzing naar haar paardrijles.

Ook een politiek geïnteresseerde meid dient op het huwelijk voorbereid

Paardrijden, tekenen, pianospelen, zingen en daarnaast nog Italiaans en Frans. De ouders willen dat de meisjes ’tot fatsoenlijke jongedames opgroeien’, zoals historicus Jonathan Sperber in zijn Marx-biografie schrijft. En dat mag wat kosten. Bals en feesten horen er ook bij. Worden de kinderen verwend? ‘De opvoeding en het maatschappelijk leven van de drie meisjes kwamen in grote lijnen overeen met wat de norm was voor de ontwikkelde burgerij in het Engeland of Duitsland van de 19de eeuw,’ oordeelt Sperber. De scholing van de meisjes is volgens hem te kwalificeren als ‘uitzonderlijk goed’, zeker als je bedenkt dat er op Londens hogere meisjesscholen slechts duizend plaatsen waren.

Het echtpaar Marx voedde zijn dochters niet alleen op tot ontwikkelde, maar ook tot politiek bewuste jonge vrouwen: vaders geschriften kwamen expliciet ter sprake. Oudste dochter Jenny ontlastte haar moeder steeds meer met het redactiewerk aan Marx’ teksten. Dat neemt niet weg dat het burgerlijke huwelijksideaal voor hen onverkort bleef gelden. Enerzijds moesten ze ‘de radicale politieke ambities van hun aanstaande begrijpen en ondersteunen’, anderzijds werd van hen verwacht dat ze ‘een beschaafde en kunstzinnige huiselijke sfeer scheppen, de huishouding bestieren en kinderen krijgen.’

In 1845 werd Jenny Laura geboren. Laura was voor iedereen de mooiste van de drie dochters. Bij haar heeft vader Marx het ’t zwaarst met de afweging tussen het politieke en burgerlijke dat hij zijn dochters in wil prenten. In een brief uit 1867, Laura is dan 22, schrijft hij haar over de op handen zijnde ‘botsing tussen arbeiders en Pruisische soldaten’ om daar gelijk als afscheid op te laten volgen: ‘En nu, mijn kleine, lieve vogeltje, kaketoe, secretaris, keukenfee, amazone, dichteres, tot ziens!’ Hij ondertekent met ‘Je meester – Old Nick’. Zulke koosnamen komen voor in bijna al zijn brieven – ‘Möhmchen’ voor zijn vrouw, ‘Quo-quo’ en ‘Que-que’ voor respectievelijk Eleanor en Jenny. Ze hebben niets neerbuigends, zijn uitgesproken liefdevol. En soms ook ironisch, bijvoorbeeld als Marx aan Laura vraagt ‘onze gemeenschappelijke vriend’ de hartelijke groeten te doen. Bedoeld is de radicale Franse student Paul Lafargue, met wie Laura op dat moment een relatie heeft.

Een Creoolse man ziet Marx niet graag voor zijn dochter

Marx vindt de jongeling te vrijpostig en maant hem zich van ‘gevoelsuitbarstingen en een premature vertrouwelijkheid’ te onthouden en, minder fraai, om zijn ‘Creoolse temperament’ te beteugelen. ‘Mocht u niet in staat zijn Uw liefde voor haar in een vorm te uiten die in overeenstemming is met de Londense breedtegraad, dan zult u er genoegen mee moeten nemen haar van een afstand te beminnen.’ Hier klinkt onmiskenbaar het machtswoord van een patriarch, die ook nog eens met twee maten meet: ‘voor de definitieve regeling van uw relatie met Laura dien ik volledige duidelijkheid over uw economische situatie te hebben.’ Als Marx’ schoonouders evenveel gewicht aan zíjn portemonnee gehecht hadden, was hij nooit in het huwelijk getreden. Maar ja, Laura moet het beter krijgen. ‘Voor zover het in mijn macht ligt, wil ik mijn dochter behoeden voor de klippen, waarop het leven van haar moeder stukgelopen is.’

In huize Marx heerste altijd geldgebrek. In moeilijke tijden werd Marx geplaagd door twijfels aan zijn mannelijkheid: hij zag zich als het hoofd van de familie, als zorgzame echtgenoot en vader, als alleen verantwoordelijke voor het wel en wee van zijn vrouwen.

Naast echtgenote en dochters speelde nog een vrouw een voorname rol: de huishoudster Helena (‘Lenchen’) Demuth. Zij oefende volgens Wilhelm Liebknecht ‘een soort dictatuur uit […] en Marx schikte zich als een lam in die dictatuur’. Ook dit een liefdevol machtsspel, dat uitliep op een geheim: een buitenechtelijk kind. Marx was de vader van Freddy Demuth. Dat raakte pas laat bekend, maar leek ook daarvoor het gezinsleven niet ernstig te belasten – al was het maar doordat Friedrich Engels een echte vriendschapsdienst bewees door zich voor de vader van de jongen te laten houden (zie ook blz. 28).

Helena Demuth hoorde gewoon bij de familie en zou voor Karl ‘en mevrouw Marx en elk van de kinderen honderdmaal haar leven gegeven hebben,’ aldus Liebknecht. Misschien voelde ook de patriarch zelf haar als een noodzakelijk correctief op zijn almacht: als Marx tekeer ging en niemand hem onder ogen durfde komen, begaf Lena zich ‘in het hol van de leeuw en als hij dan gromde, las zij hem zó de levieten, dat de leeuw mak werd als een lam’.

De dochters mogen een verfoeid kledingstuk als de pofbroek dragen

In 1855 werd de jongste dochter geboren: Jenny Julia Eleanor, door de andere ook ‘Tussy’ genoemd. Zij werd ‘beïnvloed door het feministische ideaal van de Nieuwe Vrouw, dat tegen het einde van de eeuw opkwam,’ schrijft Sperber. Eleanor werd niet meer voor een burgerlijk huwelijk klaargestoomd (haar zussen waren inmiddels getrouwd), maar voor het verplegen van haar ouders op leeftijd. Ze bracht haar vrije tijd door in restaurants, waar ze sigaretten rookte en geliefden ontmoette. Ze probeerde een carrière op te bouwen in het theater, de journalistiek en zelfs de politiek. In 1898 dreef een ongelukkige liefde haar tot zelfmoord.

Ondanks de bedenkingen van haar vader was haar oudere zuster Laura uiteindelijk met haar Paul getrouwd en inderdaad stond het stel er financieel slecht voor. Maar Laura zette eenvoudigweg een familietraditie voort: ze vroeg Engels om geld en die voldeed aan dat verzoek.

Jenny, de oudste van de drie, was publiciste en trouwde eveneens. Uit haar huwelijk met de socialist Charles Longuet kwamen zes kinderen voort. De eerstgeborene overlijdt nog als zuigeling. Jenny zelf sterft twee maanden eerder dan haar vader, pas 38 jaar oud.

Dat Marx zijn dochters vrijheden toestond als het turnen in een pofbroek, een onbetamelijk, feministisch kledingstuk, valt wellicht te verklaren uit het gemis van een stamhouder. Over de dood van zijn wettige zoons is hij nooit heen gekomen, maar zijn buitenechtelijke kind heeft hij nooit erkend. Al met al is Marx’ privé-leven ‘voor zijn tijd tamelijk conventioneel’, resumeert Sperber. Hij had kennelijk niet de wens om zijn buitengewone ideeën ook thuis in praktijk te brengen: daar was hij dan toch de man die op zondag het vlees snijdt.

Karl en zijn vier Jennys

1 vader Karl

Hier als voorlezer: propagandistische afbeelding uit de Volksrepubliek China, [datum onbekend].

2 moeder Jenny

Marx werd op zijn achttiende verliefd op deze vier jaar oudere zus van zijn vriend.

3 Jenny Caroline

De oudste dochter, roepnaam Jenny, redigeerde veel van Marx’ teksten.

4 Jenny Laura

Zij trouwde met een radicale Franse student. Samen met hem pleegt ze in 1911 zelfmoord.

5 Jenny Julia Eleanor

Kreeg de koosnaam ‘Tussy’. Zij richtte zich naar het nieuwe vrouwenideaal van de late 19de eeuw. In 1898 pleegde ze zelfmoord.

Pijnlijke verliezen

Vier van Marx’ kinderen stierven jong. Twee dochters pleegden zelfmoord