Historicus Timothy Garton Ash pleit voor ‘een nieuw churchillo-gaullisme’, een reprise van de Brits-Franse bewapeningspolitiek tijdens de Tweede Wereldoorlog. Alleen: zelfs zij hadden nooit kunnen winnen zonder… Amerikaanse steun.
Oxford-professor en publiek intellectueel Timothy Garton Ash is niet alleen een ‘historicus van de tegenwoordige tijd’, hij is ook de zoon van een officier die tijdens de Tweede Wereldoorlog bij het Royal Artillery Corps diende, en op 6 juni 1944 – D-Day – bij de allereerste Britse troepen hoorde die landden op de stranden van Gold Beach in Normandië.
Mogelijk speelde die persoonlijke band mee toen hij in een opiniestuk in de Britse krant The Guardian verwees naar Winston Churchill en Charles de Gaulle, de twee belangrijkste Europese oorlogsleiders (afgezien van Adolf Hitler) uit de Tweede Wereldoorlog. Zij zouden volgens Garton Ash dé inspiratiebron kunnen zijn voor de militaire en internationale opstelling van de Europese Unie en de NAVO vandaag.
Want er zal gevochten moeten worden, klinkt het en dus zullen we ons dringend moeten bewapenen. De Europese landen zullen dat bovendien zelf moeten doen, zonder rekening te houden met de Amerikanen. En ze zullen nauw moeten samenwerken, zoals Churchill en De Gaulle destijds. Alleen zo kunnen de Europese democratieën hun plaats op de wereldkaart (proberen) te behouden.
De twee delen hun tijd en hun ego, maar zeker ook de manier waarop ze een historische rol speelden als militaire en politieke leiders.
Garton Ash’ bijdrage werd internationaal verspreid. Maar dé vraag is: is de aanname correct? Hoe effectief was die historische combine echt? Wat was ze waard zonder de VS (en al helemaal zonder Rusland, maar dat is een ander verhaal)?
Taai en ambitieus
Ook meer dan een halve eeuw na hun dood doen verwijzingen naar Winston Churchill (1874-1965) en Charles De Gaulle (1890-1970) het nog altijd. Al aan het einde van hun lange levens waren ze bigger than life. Churchill kreeg een staatsbegrafenis in St Paul’s Cathedral, de Notre Dame liep vol voor de officiële herdenkingsplechtigheid voor De Gaulle.
Ook nadien bleven ze de ultieme vaders des vaderlands. Churchill werd in 2002 verkozen tot The Greatest Briton, en De Gaulle in 2005 tot Le Plus Grand Français de tous les Temps. Alsof ze ook in hun tijd onverbreekbare vrienden waren, de kleine dikke Brit en de lange smalle Fransman.
De twee delen hun tijd en hun ego, maar zeker ook de manier waarop ze een historische rol speelden als militaire en politieke leiders. Churchill nam als jonge officier al in de late negentiende eeuw deel aan koloniale expedities in Azië en Afrika. In Britse bladen mocht hij vervolgens zijn zogezegd heroïsche maar vooral roekeloze vuurgevechten beschrijven. Aan zijn bezorgde moeder liet hij weten dat hij niet bang was om te zullen sneuvelen door een vijandige kogel: ‘Ik ben zo verwaand dat ik niet geloof dat de Goden zo’n krachtig wezen als ikzelf zouden hebben geschapen voor zo’n prozaïsch einde.’
De Gaulle had minder bravoure, maar was taai en ambitieus. En best nationalistisch. Al op zijn vijftiende schreef hij in een opstel hoe de Fransen de Duitsers zouden overwinnen in een fictionele oorlog die zich in 1930 zou afspelen. Later, als cadet aan de befaamde militaire academie van Saint-Cyr, werd hem een grote carrière voorspeld. Toch als hij dat ego van hem onder controle zou krijgen. In de schoolkrant verscheen een spotprent met als bijschrift: ‘De Gaulle bij het mondelinge examen. De examinator heeft het zwaar.’
Tijdens de Eerste Wereldoorlog vocht De Gaulle als officier. Hij was onverschrokken, liep zware verwondingen op, kreeg hoge medailles, tot hij tijdens de slag om Verdun in 1916 krijgsgevangen werd genomen. Vruchteloos probeerde hij te ontsnappen (eenmaal verkleed als verpleegster, wat gezien zijn 1,96 meter niet de beste vermomming bleek).
Churchill was in 1914 als First Lord of the Admiralty een van de belangrijkste ministers: het Verenigd Koninkrijk kon maar een wereldrijk zijn omdat zijn fenomenale vloot oppermachtig was. In 1915 moest hij echter ontslag nemen nadat een al te risicovolle invasie nabij het Turkse Gallipoli uitgedraaid was op een bloedbad, vooral voor de bondgenoten uit Nieuw-Zeeland en Australië. Daarop nam Churchill dienst in het leger, als reservekolonel aan het loopgravenfront bij Ploegsteert. Al in 1917 werd hij opnieuw minister, ditmaal van Oorlogsproductie.
Wildernis en reservebank
Tijdens het interbellum zouden de carrières van Churchill en De Gaulle nochtans niet verlopen zoals gedroomd – Churchill als politicus, De Gaulle als militair. Churchills biografen noemen de jaren 1930 zelfs zijn wilderness years. Churchill was op zichzelf aangewezen omdat hij zich verzette tegen de appeasement-politiek, waarbij militaire inspanningen ondergeschikt werden aan overleg en diplomatie. Hij en een kleine groep getrouwen wantrouwden Benito Mussolini en Adolf Hitler, en riepen op tot een nieuwe bewapening. Premier Neville Chamberlain werd de held van een oorlogsmoeë natie nadat hij in 1938 was teruggekeerd uit München, zwaaiend met een door Hitler ondertekende papieren garantie op vrede: ‘Peace for Our Time!’ De prijs was dat nazi-Duitsland Tsjechoslowakije mochten bezetten, volgens Chamberlain niets meer dan ‘a quarrel in a far away country, between people of whom we knew nothing’. Het bleek de prelude tot de Tweede Wereldoorlog.
De generale staf hield De Gaulle het liefst ver van de echte machtscentra.
In die jaren zat De Gaulle op een veredelde reservebank. De generale staf hield hem het liefst ver van de echte machtscentra. Hij ontpopte zich dan maar als militair theoreticus. Het maakte zijn zaak alleen maar erger: net als Churchill werd hij met de nek aangekeken als een oorlogsstoker. De Gaulle had scherpe boekjes geschreven waarin hij net het tegenovergestelde bepleitte van de generale staf. Die zette in op de zwaarbewapende maar natuurlijk onverplaatsbare Maginotlinie, een verdedigingslinie langs de grenzen met België, Luxemburg, Duitsland en Italië. De Gaulle wilde investeren in een mobiel leger met tanks. Door zijn voorstel voor een beroepsleger kwam hij in conflict de socialistische premier Léon Blum. Die hield vast aan dienstplicht, omdat hij vreesde dat beroepssoldaten tegen arbeiders ingezet zouden worden in sociale conflicten.
Pas toen het Franse leger in mei 1940 al feitelijk ingestort was, werd De Gaulle van kolonel gepromoveerd tot generaal, en nam men hem als bescheiden ‘onderminister’ op in een regering die niet meer wist wat te doen. Toen de oude maarschalk Philippe Pétain de nieuwe regeringsleider werd, capituleerde hij meteen. Frankrijk gaf zich over aan nazi-Duitsland, Hitler kon Parijs bezoeken, maar De Gaulle zat al op het vliegtuig naar Engeland. Van dan af vocht le général (De Gaulle) tegen le maréchal (Pétain).
De Nieuwe Wereld
In de loop van juni 1940 hield zowel Winston Churchill als Charles de Gaulle een toespraak waarmee ze de geschiedenis ingingen. Allebei riepen ze hun land en hun inwoners op om te blijven vechten tegen de nazi’s.
‘We will fight on the beaches’, zo sprak Churchill op 4 juni 1940 het Lagerhuis toe. Welgeteld veertien dagen later volgde De Gaulle met zijn beroemde Appel du 18 juin: ‘Is alles definitief verloren voor Frankrijk? Nee!’
Churchill: ‘En zelfs als, wat ik geen moment geloof, dit eiland of een groot deel ervan onderworpen en uitgehongerd zou worden, dan zou ons rijk overzee, bewapend en bewaakt door de Britse vloot, de strijd voortzetten totdat, in God’s good time, de Nieuwe Wereld, met al zijn kracht en macht, tevoorschijn komt om de oude te redden en te bevrijden.’
De Gaulle: Frankrijk zal vechten én winnen ‘car la France n’est pas seule! Frankrijk is niet alleen! Het heeft een enorm rijk achter zich. Het kan een blok vormen met het Britse Rijk, dat de zee in handen heeft en de strijd voortzet. Het land kan, net als Engeland, onbeperkt gebruikmaken van de enorme industrie van de Verenigde Staten. Deze oorlog beperkt zich niet tot het ongelukkige grondgebied van ons land. Deze oorlog werd niet beslist tijdens de Slag om Frankrijk. Deze oorlog is een wereldoorlog.’
Londen en Parijs waren voortaan de vaste bondgenoten van Washington.
Ook al werd het niet even nadrukkelijk gezegd, in het voorjaar van 1940 wist het Britse en Franse publiek maar al te goed wat de echte inzet was. De eigen onafhankelijkheid impliceerde vrijheid en democratie: dit was een oorlog van beschaving tegen barbarij. Churchill verwees er nadrukkelijk naar: ‘Ook al zijn grote delen van Europa en veel oude en beroemde staten in de greep van de Gestapo en het hele verfoeilijke apparaat van het naziregime gevallen of dreigen ze in zijn greep te komen, wij zullen niet bezwijken of falen.’
Daarmee namen zij de handschoen op die hun politieke (in het geval van Churchill) en militaire (De Gaulle) voorgangers ergens achteloos hadden laten liggen.
Uit de NAVO
Londen en Parijs waren voortaan vaste bondgenoten van Washington. Vaak tegen heug en meug. Al op 3 juli 1940 verwoestte de Britse vloot bij het Algerijnse Mers-el-Kébir een groot deel van de Franse marine: die oorlogsschepen mochten niet in Duitse handen vallen. Daarbij kwamen 1297 Fransen om, door Brits vuur. Nochtans had Churchill nog kort daarvoor, in volle Duitse invasie, de Franse regering aangeboden om samen met het Verenigd Koninkrijk één natie te vormen. Het leert hoe urgent de noodzaak was van totale samenwerking: militair, economisch en zelfs politiek.
Daar is niets van gekomen, en het voorstel is ook nooit herhaald. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk bleven in de feiten vrij machteloos, zowel aan het front in Europa als in het Verre Oosten. Dat veranderde toen de VS in de oorlog stapten.
Na de oorlog vertaalde zich dat in een militair bondgenootschap (de NAVO), de grootschalige economische Amerikaanse hulp aan Europa (het Marshallplan), en door Washington gestimuleerde pogingen om tot Europese politieke eenheid te komen.
De Gaulle verzette zich tegen de Amerikaanse dominantie en trok de Franse strijdkrachten terug uit de NAVO.
Dat bleek niet meer vanzelfsprekend. Frankrijk was wel pro ‘politiek Europa’, maar stond steeds wantrouwiger tegenover de NAVO. De feitelijke Amerikaanse voogdij zinde De Gaulle niet: ‘Ik meen op de kaart te hebben gezien dat Europa niet in Amerika ligt’, klonk het. In 1966 zette De Gaulle de militaire samenwerking stop. De NAVO-hoofdkwartieren verhuisden daarop van Frankrijk naar België.
Suez, het einde
En dat terwijl het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk toen al militair weinig voorstelden zonder de VS. In 1957 probeerde een strijdmacht van Fransen en Britten het Suezkanaal onder controle te krijgen. De twee zogezegde grootmachten leden een smadelijke nederlaag tegen een (weliswaar ambitieus) derdewereldland als Egypte. De tijd van Frankrijk en het VK was definitief voorbij. En dús de tijd van Europa.
Wat voor nut heeft hun alliantie écht gehad, behalve het aanvaarden van Washington als de feitelijke hoofdstad van het vrije Westen?
Dus wat zou er eigenlijk te verwachten vallen van een nieuw churchillo-gaullisme, waar Timothy Garton Ash voor pleit? Wat voor nut heeft hun alliantie écht gehad, behalve het aanknopen van zo nauw mogelijke banden met de VS en het aanvaarden van Washington als de feitelijke hoofdstad van het vrije Westen?
Donald Trump heeft aan die laatste status een einde gemaakt, brutaal en spectaculair. De vraag is voorlopig nog hoe duurzaam of voorbijgaand die omwenteling zal zijn.
Als het nieuwe churchillo-gaullisme betekent dat Europa meer moet investeren in defensie, dan lijkt dat op dit moment inderdaad aangewezen. Maar niet zonder erop te wijzen waarom het écht gaat, vandaag net als toen: om de verdediging van vrijheid en democratie. Dat is een wezenlijk ander project dan de opbouw van een loutere Europese afschrikkingsmacht.
En dan nog. Alsof de Britse premier Keir Starmer en de Franse president Emmanuel Macron in de huidige internationale context ineens zouden kunnen wat voor Winston Churchill en Charles de Gaulle al te hoog gegrepen was.
Zelfs het opkomende Afrika laat zich al langer – terecht – de wet niet meer dicteren door Europa. Of denkt men werkelijk dat Rwanda, Zuid-Sudan of Mali in de pas gaan lopen omdat Europa over betere straaljagers en meer tanks beschikt?
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
