‘Waarom ‘heksen’ federaal eerherstel moeten krijgen’

In Gent wordt deze week een herdenkingsplaat onthuld voor alle Gentse slachtoffers van heksenvervolging die tot nu nu toe gekend zijn. Historici Maartje van der Laak en Jonas Roelens pleiten voor een federaal eerherstel voor de slachtoffers. ‘In onze streken verloopt het nemen van politieke verantwoordelijkheid opvallend stroef.’

Op Netflix scoort The Last Witch Hunter momenteel hoge kijkcijfers. In deze stereotiepe thriller jagen een gespierde held en een priester op heksen om de wereld te redden van duivelse plagen. Heksenclichés als bezems en punthoeden duiken op in allerlei vermaak als incarnaties van het kwade. We vinden dat normaal, al houdt dat de beeldtaal van vervolgers in stand die vele honderden onschuldige slachtoffers maakten.

Gelukkig groeit internationaal het maatschappelijk bewustzijn over dit historisch onrecht. Ook in eigen regio: Nieuwpoort, Diksmuide en Lier kwamen al met een pardon. Gent volgt op 7 november.

Vlaanderen kijkt weg

Toch loopt het nemen van politieke verantwoordelijkheid opvallend stroef. Althans in onze contreien. In 2022 excuseerde Nicola Sturgeon, de toenmalig Schotse eerste minister, zich voor alle Schotse slachtoffers van de heksenvervolging. In diezelfde periode circuleerde een petitie voor een gelijkaardig Vlaams pardon, wat tot een parlementaire vraag aan Minister-President Jan Jambon leidde. Het antwoord van de Vlaams-nationalistische regeringsleider was nogal opmerkelijk: Jambon meent dat het niet aan de Vlaamse overheid is om een pardon te verlenen omdat… ‘Vlaanderen als zodanig vier eeuwen geleden nog niet bestond’. Zo’n antwoord verwacht je niet meteen van een regering die sindsdien de Vlaamse identiteit wil aanblazen via een gesubsidieerde TV-reeks als Het Verhaal van Vlaanderen of De Canon van Vlaanderen.

(Lees verder onder de preview.)

Federale excuses

Uit Vlaamse hoek vallen dus niet meteen excuses te verwachten, en al zeker niet van de kerk. (Al was er in 2020 een lichtpuntje toen het Duitse bisdom Eichstätt zich in 2020 excuseerde voor haar rol in de heksenwaan). Rest ons de federale regering om het voortouw te nemen en een landelijk pardon voor te bereiden. De huidige versnippering van excuses past weliswaar in een Belgische politieke traditie maar er zijn nadelen aan verbonden.

Zo liet Stad Gent ter voorbereiding van haar pardon historisch onderzoek uitvoeren, waaraan wij meewerkten. We ontdekten maar liefst drie maal meer slachtoffers dan voorheen aangenomen. Want niet enkel individuen die op de brandstapel belandden zijn slachtoffer, ook mensen die gefolterd en vernederd werden konden niet zomaar de draad terug oppikken en verdienen eerherstel.

En ook andere instanties dan het toenmalige Gentse stadsbestuur vervolgden heksen. Zoals de lokale bisschoppelijke rechtbank bijvoorbeeld. De Gentse bisschop Anthonius Triest ging zelf op ronde langs de parochies op het platteland om de arrestatie van personen die van hekserij verdacht werden te bespoedigen. Zijn visitatieverslag over Nokere uit 1634 vermeldt dat daar een heks, Clara de Vos, woonde. Vijf maanden later werd ze verbrand.

Ook de Raad van Vlaanderen, het hoogste rechtscollege in het toenmalige graafschap dat haar zetel in Gent had, speelde een actieve rol in deze vervolging. Het huidige Gentse stadsbestuur kan moeilijk eerherstel geven aan slachtoffers van hogere overheden uit het verleden. Dat zou zijn alsof het stadsbestuur van Straatsburg zich excuseert voor uitspraken van het Europees hof dat in die stad gevestigd is.

‘Orange the World’

Die bevoegdheidsconflicten tonen aan hoezeer een landelijk pardon nodig is, want elk slachtoffer verdient een correct eerherstel. De angst voor duivelse magie lijkt op het eerste gezicht mijlenver af te staan van onze eigen leefwereld. Toch zijn er goede redenen om stil te staan bij de complexe dynamieken achter deze heksenprocessen en de gruwelijke gevolgen voor de beschuldigde heksen. Het geloof in hekserij piekte tijdens een woelige periode waarin oorlogen, religieuze verschillen en hongersnoden de samenleving op de proef stelden. Maatschappijen die door zwaar weer gaan, hebben vaak nood aan een zondebok. In tijden van onzekerheid zijn we vatbaarder voor verklaringen die schijnbaar irrationeel lijken. Vaak komen minderheidsgroepen dan in het vizier als gezamenlijke zondebok.

Een landelijk pardon kan die parallellen met hedendaagse uitsluitingsmechanismen krachtiger in de verf zetten en heeft hierdoor veel meer impact dan lokale initiatieven, waarbij de focus zich logischerwijs beperkt tot de eigen inwoners die beschuldigd werden. Een nationaal initiatief kan bijvoorbeeld ook het onderwijs aansporen de heksenvervolging aan te grijpen om het te hebben over de dynamieken achter stigmatisering en vervolging. Inclusief hedendaagse voorbeelden.

Daarom ondertekenen verschillende steden en gemeenten uit Vlaanderen, Wallonië en Brussel op 25 november alvast een verklaring waarin zij beloven zich te zullen engageren voor een gezamenlijk nationaal herdenkingsmoment. 25 November is niet lukraak gekozen. Het is de startdag van “Orange the World”, de wereldwijde VN-campagne tegen geweld op vrouwen die duurt tot 10 december, de Internationale Mensenrechtendag. De ondertekenaars komen in Laarne op 25 november een eerste keer samen om werk te maken van een monument ter nagedachtenis van zij die in België als heks zijn aangewezen, gemarteld, veroordeeld en ter dood gebracht.

Het zou mooi zijn als de federale overheid ook haar emancipatorische verantwoordelijkheid neemt. Daar is slechts wat politieke wil voor nodig, geen toverkracht.

Maartje van der Laak is historica en auteur.

Jonas Roelens is historicus aan de UGent.