Tussen minnepand en lusttent

Hulde aan een edele dame is een hoofs ideaal dat ook bij toernooien tot uitdrukking kwam, al kon het daar ook openlijk erotische vormen aannemen.

De in het blauw geklede vrouw met de gouden lokken kwijt zich waardig en bevallig van haar taak. Plechtig overhandigt zij de voor haar met geheven handen knielende ridder diens helm. Op de achtergrond staat een zwart strijdros te trappelen dat onze held gelijk het strijdperk binnen zal dragen. Wat kan de koene ridder nu nog deren, nu hij de gunst van een hoge dame verworven heeft ?

Zeker, bij riddertoernooien komt al het spektakel van de in ijzer gehulde mannen. Het draait er om krijgskunst en machtsvertoon, een goede show en ridderlijke eer, maar zonder vrouwvolk kan men het daarbij niet stellen. Ook het andere geslacht speelt een voorname rol, nu eens zedig, dan weer zondig.

De meest romantische vrouwenrol is die van gelukbrengende muze, zoals de dame in het blauw uit de Codex Manesse, een 14de-eeuwse verzameling liedteksten. In dit handschrift is het ritueel afgebeeld waarmee een dame zich als beschermvrouwe te kennen geeft. Konrad van Limburg, een minnezanger uit Zwaben, is de gelukkige die ze deze gunst verleent, iets waar elke ridder hem wel om moest benijden. Het minnepand van een vrouwe, dat zowel uit een deel van de wapenrusting als een sieraad kon bestaan, was een felbegeerde talisman. En een krachtig symbool van de innige versmelting van de beide kernwaarden van de hoofse cultuur: minnedienst en krijgskunst.

Ridders en edelen brachten de avond door met dans en vrolijkheid’ Kroniek van een Regensburgs toernooi uit 1412

De verering van een dame van stand en een liefde die meestal niet geconsumeerd wordt en zo des te meer het verlangen aanwakkert – daarom draait in het ridderlijke ideaal van een hoge minne, dat vanaf het midden van de 12de eeuw ook buiten Frankrijk aangehangen wordt. Minnedienst en toernooi zijn in Frankrijk ontstaan, beide vormen het tijdverdrijf van een adellijke elite. En beide zijn eeuwenlang geliefd onder geharnaste strijders. Anders dan bij het toernooi gaat het in de minne meer om symboliek dan om daden, meer om de gunst dan het winnen, meer om knielen dan om houwen. Eerst een devote verklaring van trouw, dan de lans vellen – zo hadden de kampioenen van toen het graag.

Hoge minne – de uitvinding van de onbaatzuchtige liefde

Een publieke krachtmeting past een ridder in minnedienst uitstekend, schrijft toernooikenner Werner Meyer. Want toernooien bieden de ‘de beste gelegenheid de dames in het algemeen en de hartsvriendin in het bijzonder een blijk te geven van opoff eringsgezind-heid, moed en onzelfzuchtige liefde.’ Daarnaast is een ‘kamper’ net een kemphaan – hij heeft een dame nodig ‘om met zijn ruiter- en wapenkunst voor te baltsen.’ Dat maakte de vrouwen tot een ‘onontbeerlijke factor van het toernooiwezen’.

Op de tribune komt die factor het sterkst tot zijn recht. Op deze, speciaal voor hen ingerichte plaats, installeren zich de aanzienlijke dames en jonkvrouwen als de heren het tegen elkaar opnemen. Vaak is door tijdgenoten afgebeeld hoe ze minzaam zich den volke tonen, met waardig getemperd enthousiasme de strijd volgen. Zich zelf te paard begeven is er natuurlijk niet bij: vrouwen zijn voor de maatschappij van toen vooral een hulpbehoevend sieraad, geen amazones en al helemaal geen ridders – tot plotseling aan het begin van de 15de eeuw de onverschrokken Jeanne d’Arc zich in de decennia durende strijd tussen Frankrijk en Engeland mengt en de wereld toont dat een vrouw in harnas wel degelijk mogelijk is.

Niet dat vrouwen als toeschouwer volledig buiten gevaar waren, want de houten tribunes konden instorten en de bezoekers verpletteren, zoals in 1315 gebeurde bij een toernooi in Bazel en in 1331 in Londen, toen de Engelse koning Edward III gastheer was. Zulke ongelukken drukken niet alleen de feeststemming, ze verstoren ook de indruk van grandeur, die de organiserende vorst, soms ook de koning zelf, zonder kosten of moeite te sparen probeerde te wekken.

Kosten noch moeiten sparen ook de vrouwelijke hoofdrolspelers bij een toernooi. De meest luxueuze gewaden, verschillende keren per dag gewisseld, zijn een must. Eenmaal gezeten, zijn de vrouwen en jonkvrouwen veel meer dan cheerleaders van de strijder van hun keuze. Dat blijkt vooral als de beloningen uitgereikt worden. Dan, aan het einde van een toernooidag, zijn aller ogen op de vrouwen gericht. Prijzen zijn er niet alleen voor de winnaars, maar ook voor uitzonderlijke moed. Ze bestaan uit contanten, sieraden en soms ook een kus.

De rollen die bij een ridderfeest voor vrouwen weggelegd zijn, variëren van deugdzaam tot verwerpelijk: rond een toernooi verdienen drommen prostituees een goede boterham. Het zijn twee polen die ook het minne-ideaal niet kan verhullen, schrijft historicus Meyer. Ideaal en werkelijkheid van de ridderstand bestaan naast elkaar en die werkelijkheid is er vooral een van zorg om de stamboom.

In de ’tent der lusten’ kan de helm af …

Met name de grote toernooien trekken heel wat vrijers en vrijsters en dienen mede als huwelijksmarkt. Menig vader van adel geeft een toernooi met als enige doel om zijn dochter aan de man te brengen. Ook huwelijken zelf zijn een welkome aanleiding voor een toernooi. Bij een huwelijk gaat het in hogere kringen in de eerste plaats om prestige en daarom dient het huwbare nageslacht tijdens een toernooi of het daarop volgende banket zo gunstig mogelijk gepresenteerd te worden.

Als de duisternis valt, brengen de meerdaagse ridderfeesten pas echt een blos op de konen. Tijdens de dans zijn ridder en dame nog maar een armlengte van elkaar verwijderd. En straks worden de prijzen verdeeld. Bij het jureren ruilen de vrouwen hun bijrol voor een hoofdrol in. Bij de helmschouw keuren zij mede de antecedenten van ridders die de volgende dag in het strijdperk willen en informeren de toernooileiding als ze reden tot twijfel hebben – aan de afstamming of de ridderlijke levenswandel.

Als muzen grijpen vrouwen indirect in het wedstrijdverloop in, als juryleden direct. Tijdens banketten hebben ze alle gelegenheid hun diplomatieke vaardigheden te demonstreren. Daarnaast organiseerden nogal wat vrouwen zelf een toernooi. Blijft het feit dat vrouwen, ook die van eenvoudige komaf, die als deerne of dienster figureerden, hier in een wereld verkeerden waarvan mannen het middelpunt vormden.

Liefdes onderpand

In de 14de eeuw komen beschilderde juwelenkistjes in de mode. Vermoedelijk dienen ze als bruiloftsgeschenk. De naam ‘minnekistje’ is echter een uitvinding van de Romantiek.

De bestorming van de minneburcht

Een van de meest geliefde erotische allegorieën van de Middeleeuwen is verovering van de minneburcht. Op een toernooi in Treviso ensceneert men die al in 1214 als spel. Italiaans ivoorsnijwerk.

Een Amor verschiet pijlen om de liefde aan de overwinning te helpen

De verdedigsters: ‘Dames met hun jonkvrouwen’.

De aanvallers worden met ‘rozen, lelies en viooltjes’ bekogeld