Suzy Wandas: de eerste Belg die de Oscar voor goochelkunst won

In het midden van vorige eeuw groeide de Brusselse Suzy Wandas uit tot goochelende wereldster. Vandaag kennen enkel Amerikanen haar nog. Met hun biografie willen goochelfanaten Christ en Kobe Van Herwegen het ‘meisje met de feeënvingers’ uit de vergetelheid redden.

Sinds zijn vader Christ hem op zijn zesde levensjaar een kaarttruc toonde, is acteur-goochelaar Kobe Van Herwegen in de ban van de goochelkunst. ‘Het ene moment hield vader verschillende kaarten in de hand, het andere waren ze allemaal gelijk. Hij blies me van mijn sokken. Ik werd lid van een goochelclub en nam deel aan wedstrijden. Papa hielp me met het in elkaar knutselen van goochelmateriaal en het verzinnen van acts. Later kreeg ik in de club van een hoogbejaarde man een oude, schitterende goochelaffiche cadeau. Ze hangt nu in mijn woonkamer en dateert van 1913. Ze heet Les Vanda Illusionnistes en is gedrukt in Antwerpen, maar we hadden geen idee wie de afgebeelde artiesten waren.’

Samen met vader Christ trok Kobe op onderzoek uit. ‘In Amerika en Engeland zijn er veel goochelkenners en -verzamelaars. We hebben ze allemaal gecontacteerd, maar de affiche kenden ze niet.’ Hun zoektocht resulteerde in 2014 in een eerste boek van vader en zoon Van Herwegen: Chapeau – De geheime goochelgeschiedenis van België.

Kobe Van Herwegen: ‘België heeft een rijke goochelgeschiedenis, die tot het verschijnen van ons boek een goed bewaard geheim was. Naast verhalen over goochelaars en illusionisten als Servais Le Roy, Meester Brando, Extrano en Josmah, stond er ook een hoofdstuk in over het Brusselse goochelmeisje Suzy Wandas. Zij leefde van 1896 tot 1986 en maakte furore als ‘het meisje met de feeënvingers’. Ze trad op in de variétéclubs van Brussel, Rome en Parijs en beleefde er triomfen. We raakten zo door haar gefascineerd dat we vijf jaar lang haar leven zijn blijven uitspitten.’

Zij is een van de figuren op uw affiche Les Vanda Illusionnistes?

Kobe Van Herwegen: Ja. Ze was toen zeventien en staat er samen met haar jongere broer Louis en haar moeder Elisabeth op afgebeeld tijdens een van hun acts.

Suzy Wandas was de artiestennaam van Jeanne Van Dyk. Zij was een kind van foorkramers?

Christ Van Herwegen: Ze kwam van de foor. Haar vader Charles Louis is geboren in Gent. Zijn halfbroer Michel stampte zijn eigen foortheater, Théâtre Michelo, uit de grond. Charles Louis en zijn vrouw Elisabeth trokken samen met Michel van kermis naar kermis en vermaakten de foorgangers met theater, poppenspel, circus en magie. Vader Charles Louis en oom Michel stamden niet af van foorkramers, ze kozen zelf voor dat leven. Het was een harde stiel: als er geen volk kwam kijken, waren er ook geen inkomsten. Overschot was er nooit. Niet voor niets werden de twee jongste dochters naar het pensionaat van het klooster van het Oost-Vlaamse Roborst gestuurd. Jeanne en haar broer Louis trokken mee rond en werden door hun ouders ingeschakeld in de acts.

De affiches van Théâtre Michelo van eind 19e, begin 20e eeuw geven een inkijk in een totaal andere tijd, toen mensen voor hun vertier massaal naar de kermis trokken.

Kobe: Die affiches zijn fantastisch. Het was ook een compleet ander tijdperk. Op de kermissen werden de laatste nieuwigheden getoond. Ze stonden vol marionettentheaters, goochelkramen en stripteasetenten. Het publiek stroomde toe en de concurrentie onder foorkramers was bikkelhard.

Christ: ‘De foor’ was een kleine wereld: iedereen kende iedereen. Ook ernstige goochelaars schuimden de kermissen af om te kunnen overleven. De kleine Jeanne Van Dyk zag hen aan het werk en raakte zo geïnspireerd.

Kobe: Charles Louis droomde van een eigen theater waar hij de plak kon zwaaien. In 1908 werd die droom werkelijkheid. Hij investeerde al zijn spaarcenten in twee woonwagens en bouwde eigenhandig zijn foortheater ‘Louis Michel-Van Dyck’. De twaalfjarige Jeanne demonstreerde er haar kunstjes onder haar artiestennaam ‘Juffrouw Jenny’.

Vader Charles Louis stierf op 3 maart 1911, twee dagen voor Jeannes vijftiende verjaardag.

Kobe: Hij was amper 44. Vermoedelijk dronk hij zich dood.

Christ: Heel zeker weten we dat niet, maar er zijn veel aanwijzingen voor. Hij was niet de enige die in die tijd het harde bestaan met drank probeerde te verzachten.

Kobe: Zijn weduwe Elisabeth nam een jaar later afscheid van de foor. Het opbouwen en afbreken van het theater was fysiek veel te zwaar voor haar en haar twee tienerkinderen. Ze studeerden een twintig minuten durende act in en zochten werk in het boomende variétécircuit. Er was geen televisie, de film moest nog opkomen en in de variétézalen stonden elke week andere artiesten geprogrammeerd. Dat waren dé plekken voor vertier.

Christ: Antwerpen, Gent, Brussel en Luik hadden hun variététempels. Dat moet fantastisch geweest zijn. Artiesten overleefden door van theater naar theater te reizen.

Kobe: De Van Dyks verbasterden hun achternaam tot het internationaal goed bekkende Vandy, wat uiteindelijk Vanda of Wandas zou worden. Elisabeth liet publiciteitsfoto’s maken: een groepsportret en enkele portretfoto’s van haar kinderen. Die foto’s dienden ook als basis voor de affiche Les Vanda Illusionnistes. Vervolgens trokken ze als het Wandas-trio op tournee door Frankrijk, en speelden in Parijs in gerenommeerde zalen als L’Alhambra en Théâtre Olympia.

Moeten we ons veel voorstellen van hun act?

Christ: Ze gooiden er toch hoge ogen mee. Broer Louis opende de voorstelling met een grappige goocheltruc, waar moeder en dochter ‘Wandas’ op inpikten. Voor het eerst toonde Jeanne haar manipulaties met munten en kaarten aan het publiek. In die voorstellingen legde ze de basis voor haar latere successen.

Kobe: We hebben een recensie gevonden die vol lof was, ze zullen dus wel een bepaald niveau gehaald hebben. Maar ze waren niet uniek. In die tijd reisden wel meer families met soortgelijke acts rond. Pas tijdens de Eerste Wereldoorlog vonden moeder en dochter als de Wandas Sisters hun eigen stem. Terwijl Louis aan het front zat, traden zij in Italië op.

Christ: Na de oorlog veranderde Jenny haar naam in Suzy, geïnspireerd op een hitje uit die tijd: If I Knew Susie van Eddie Cantor.

Tijdens beide wereldoorlogen bleef Suzy Wanda gewoon optreden?

Kobe: Het variétéleven stopte niet. Zowel de militairen als de burgers hadden er behoefte aan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog trad Suzy vooral in Amsterdam op. In 1943 hingen er kleurrijke affiches in de stad met reclame voor het ‘Vroolijk Variétéfestijn’, een revue met een liveorkest. Suzy demonstreerde er haar beroemd geworden sigarettenmanipulaties. Wij associëren de oorlogstijd met grijsheid, grauwheid, vernietiging en angst. Maar er werden ook frivole revues in grote theaterzalen gespeeld.

Haar grote doorbraak beleefde Suzy Wandas vlak voor de oorlog in het Théâtre de l’ABC in Parijs, waar ook Edith Piaf haar successen beleefde. Directeur Mitty Goldin nodigde haar uit en gaf haar de naam The lady with the fairy fingers, de dame met de feeënvingers.

Waarom doopte hij haar zo?

Kobe: Omdat ze alles in slow motion tevoorschijn toverde. Ze had echte feeënvingers waar ze onwaarschijnlijke manipulaties met kaarten en munten mee uitvoerde. Ze had een filmvoorstelling gezien waarbij de beelden per ongeluk vertraagden. Ze vond het effect magisch en mysterieus en paste dat vervolgens toe op haar manipulaties. Ze scoorde ermee, kreeg lovende recensies én nieuwe boekingen.

Ze toverde ook brandende sigaretten tevoorschijn waar ze allerlei behendigheden mee uithaalde. Tussendoor inhaleerde ze stevig. Dat is nu bijna ondenkbaar.

Kobe: Die discipline is inderdaad verloren gegaan. Ze liet zich op een bepaald moment sponsoren door het sigarettenmerk Muratti. Het was alsof ze sigaretten uit het niets kon plukken. Ze creëerde een aantal grepen en publiceerde die ook in boekvorm. Suzy had haar eigen stijl. Aan de bewegingen van haar handen kon je haar herkennen. Ze liet publiciteitsfoto’s maken waarop ze al rokend staat, omringd door vliegende lucifers.

Na de oorlog groeiden de internationale contacten tussen goochelaars en ze verenigden zich in de International Brotherhood of Magicians. Eind 1948 werd de Belgische afdeling in Suzy’s thuisstad Brussel boven de doopvont gehouden. Die verbroedering zorgde voor een bloeiende goochelscene. Er werden ook veel nieuwe goocheltrucs ontwikkeld.

Al die goochelaars ontwikkelden hun eigen trucs?

Kobe: Nee, veel goochelaars waren lui en kochten hun spectaculaire trucs liever in gespecialiseerde winkels. Er waren weinig manipulatoren zoals Suzy Wandas actief. Want manipuleren vergt zeer veel oefening.

Hoe populair is goochelen nu nog?

Kobe: Vandaag zijn er in België 20 goochelverenigingen actief. In de jaren zeventig en tachtig verhuisde goochelen van de theaters naar braderieën en familiefeesten, waar de zatte nonkel zijn trucje demonstreerde. De laatste jaren is goochelen onder invloed van de Franse nouveau magie-stroming aan een opleving bezig. De truc zelf is niet meer het allerbelangrijkste, maar het hele verhaal eromheen en wat hij teweegbrengt bij het publiek. De artistieke inkleding primeert. De Vlaamse goochelaar Aaron Crow beleeft internationale triomfen. Alleen lijkt niemand dat hier te weten. Hij stond op West End en Broadway en haalde de halve finale van America’s got Talent. Luc Apers speelt vooral de Franse zalen plat en ook Rafael is geen sant in eigen land, ondanks zijn buitenlands palmares. Bekender bij ons is Gili, die voor het pad van de mentalist koos. Goochelen kent net als atletiek verschillende disciplines: het mentalisme van Gili, het illusionisme van David Copperfield en het manipuleren van Suzy Wandas.

In de jaren vijftig was goochelen vooral een elitaire bezigheid?

Christ: Het was toen vooral een bezigheid van professoren, notarissen en dokters.

Kobe: Je moest flink wat geld hebben om grote goocheltrucs te kopen. Die moesten dan ook nog eens met de nodige poeha gepresenteerd worden. Manipulatoren haalden hun mosterd uit boeken waarin al die vingervlugheden beschreven stonden. Daar hoefde je geen centen voor te hebben, maar wel veel doorzettingsvermogen. Suzy Wandas was zo iemand.

Haar moeder Elisabeth was intussen haar manager geworden?

Christ: Eerst was Elisabeth Suzy’s mentor, later werden ze partners en daarna werd ze haar manager die de optredens regelde.

Kobe: Op 10 februari 1954 stierf Elisabeth en in de maanden erna was Suzy het noorden kwijt. Ze wist niet hoe ze boekingen moest aanpakken, nam tijdens een tournee in Engeland een verkeerde trein waardoor ze uren te laat was.

Kobe: Moeder Elisabeth was dominant en streng. Zolang zij leefde, waren er zo goed als geen mannen in Suzy’s leven. Pas na Elisabeths dood liet Suzy de liefde toe. In 1959 verloofde ze zich met de Amerikaanse goochelaar en dokter Zina Bennett.

Hoe beroemd was Suzy Wandas op het hoogtepunt van haar carrière?

Kobe: Beroemdheid toen was gelinkt aan een naam, beroemdheid nu aan een gezicht. Vroeger was je bekend als je naam geprezen werd in recensies, in artikels stond of op aankondigingen. Hoe groter je naam op een affiche, hoe groter je reputatie en beroemdheid als artiest. Suzy’s naam prijkte in vette letters bovenaan. Ze was dus beroemd én werd erkend als een kei in haar vak. Maar het was niet zo dat iedereen omkeek als ze over straat liep.

Christ: Ze is er nooit rijk van geworden. Zo vroeg ze haar Amerikaanse vriend Zina op een bepaald moment in een van haar vele liefdesbrieven: ‘Kun je me nog wat postzegels bezorgen?’ Op een ander moment vroeg ze: ‘Ik zou graag een abonnement op dat goocheltijdschrift hebben. Kun jij dat voor mij betalen?’

Kobe: Ze vond dat geld niet diende om te sparen, wel om van te leven.

Dus liet ze het rollen?

Kobe: Toch niet. Al het geld dat binnenkwam, werd geïnvesteerd in haar act, in nieuw materiaal of in nieuwe promotiefoto’s. In ons digitale tijdperk kan iedereen makkelijk zelf reclame maken op sociale media. Toen kostte promotie altijd geld.

Christ: De honoraria lagen vermoedelijk ook niet zo geweldig hoog. Exacte cijfers of haar boekhouding hebben we niet gevonden. Ze is wel vaak verhuisd en dat liep altijd parallel met hoe goed haar goochelbusiness draaide. De omvang van haar huizen groeide samen met haar succes. Toen ze hoogbejaard was, leefde ze in een heel eenvoudig huisje.

Heel haar leven koesterde ze een American Dream?

Kobe: Ze wilde het overzee maken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen ze in Italië aan het optreden was, kreeg ze de kans om op te treden op een cruise naar Amerika. Maar ze mocht niet van haar moeder. Voor Suzy was Amerika het beloofde land. Op haar 63e greep ze haar kans met Zina Bennett, de Amerikaanse liefde van haar leven. Ze trouwde met hem en verhuisde naar Detroit. De kelder van hun huis in een buitenwijk was door Bennett omgebouwd tot klein goocheltheater. Daar demonstreerden ze elkaar goocheltrucs en later gaf Suzy ook voorstellingen voor een groter publiek.

Ze was bekend in Amerika?

Christ: In het goochelmilieu zeker. Ze werd er door de goochelgemeenschap op handen gedragen en op congressen geëerd.

Kobe: Op die congressen proberen goochelaars tijdens wedstrijden elkaar de loef af te steken. Er zijn zelfs wereldcongressen. De laatste editie vond vorig jaar plaats in Zuid-Korea en de volgende wordt in 2021 in Canada georganiseerd. Op congressen geven goochelaars ook lezingen waarin ze hun trucs uit de doeken doen. Meestal is er een groot gala en daar werd Suzy Wandas altijd voor gevraagd. Enkel de allerbeste goochelaars van hun generatie mogen de galashows verzorgen. Het moeilijkste publiek om te betoveren, zijn collega-goochelaars. Met trucjes uit de winkel maak je bij hen geen indruk, want die kennen ze als hun broekzak. Dus moet je hen op zo’n galashow omverblazen met een spectaculaire uitvinding, veel bravoure of iets gloednieuws. Suzy was een van de weinige dames in de goochelkunst die het publiek met eenvoudige middelen meteen kon betoveren, óók de goochelaars.

Christ: Er zijn een paar filmpjes van haar bewaard gebleven terwijl ze aan het goochelen is. Zelfs toen ze al bejaard was, voel je meteen haar charisma.

Zina Bennett, de man van haar leven, was een dokter. Hij paste in het cliché uit de jaren vijftig van de ‘dokter-goochelaar’?

Kobe: Compleet. Hij was erg getalenteerd en had zich gespecialiseerd in het manipuleren van grote speelkaarten, de ‘jumbokaarten’. Dat is een niet te onderschatten discipline, want zulke mastodontkaarten zijn moeilijk te verbergen. Suzy ontmoette hem voor het eerst in 1953 op een goochelcongres in Michigan. Ze stond toen voor het eerst ook op een Amerikaans podium. Bennett was nog getrouwd. Ze deelden de passie voor manipulatie, werden vrienden en spraken af om contact te houden. Een paar jaar later las Suzy in een goochelmagazine dat Bennetts vrouw gestorven was aan kanker. Ze stuurde hem een brief en dat was het begin van een uitgebreide liefdescorrespondentie. Al haar brieven naar Zina hebben we gevonden in het American Museum of Magic in Marshall, Michigan. Die van Zina naar haar zijn verloren gegaan.

Christ: Aan de hand van die brieven konden we ons een beeld vormen van wat voor iemand Suzy Wandas was. Op een bepaald moment schrijft ze dat ze van vioolmuziek houdt, dat ze naar de radio aan het luisteren is en zelf ook viool heeft leren spelen.

Kobe: Eerst zijn het brieven tussen twee bevriende goochelaars die elkaars kunsten respecteren. Gaandeweg merk je dat er tussen hen iets begint te smeulen. Op de Wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel sloeg de vlam echt in de pan. Ze brachten toen drie dagen met elkaar door. De NIR, nu VRT, maakte beelden van hen, terwijl ze te gast waren in een goochelclub.

Ze waren zes jaar getrouwd toen Zina stierf. Suzy Wandas bleef daarna 21 jaar weduwe. Ze keerde niet terug naar België?

Kobe: Nee. Ze had hier alles achtergelaten om de liefde te volgen. Ze bleef goochelen tot het door artritis niet meer lukte. Op 21 maart 1981 werd ze als eerste Belg ooit onderscheiden met de Performing Fellowship Award, de Oscar van de goochelkunst. In haar dankwoord zei ze dat ze het enorm spijtig vond dat haar man er niet bij was. Want hij zou erg trots geweest zijn op het meisje met de feeënvingers.