Saraceense herfst

In de 11de eeuw veroveren de Normandiërs Zuid-Italië en Sicilië. De onbehouwen noorderlingen zijn onder de indruk van de Arabische verworvenheden. Een tijd van culturele uitwisseling breekt aan.

Het is waarachtig stof voor een ridderroman: in dezelfde eeuw als waarin Willem de Veroveraar zich meester maakt van de Engelse kroon wagen de drie koenste zonen van de Normandische graaf Tancred zich naar een ver land – het zuidelijkste puntje van Italië. Ze buiten de spanningen tussen paus, Byzantijnen en Saracenen uit om hier een eigen rijk te stichten.

De beroemdste van het drietal, Robert Guiscard (Oud-Frans voor ‘de geslepene’), verwerft met de zegen van de paus de titel van hertog van Apulië en Calabrië (resp. de ‘hak’ en de ‘neus’ van de Italiaanse laars). Met zijn hulp waagt broer Rogier zich nog een stap verder: die verovert in 1072 Palermo en onderwerpt in twee decennia heel Sicilië.

Dat gebeurt niet bepaald zachtzinnig, maar als zijn heerschappij eenmaal gevestigd is, toont Rogier over staatsmanschap te beschikken: hij doet concessies aan de diverse bevolkingsgroepen en dwingt joden noch moslims zich te bekeren. Vele moslims mogen hun bezittingen behouden en een modern aandoend ambtenarenapparaat int van hen geen zwaardere belastingen dan de Saracenen.

Zijn opvolger Rogier II zet dit tolerante beleid voort. Hij voegt bijna het hele vasteland van Zuid-Italië aan zijn rijk toe. Door slim pacteren weet hij bij de Romeinse curie de koningstitel af te dwingen. Zijn kroning in Palermo vormt het luisterrijke hoogtepunt van de Normandische episode in de mediterrane geschiedenis. Rogier II krijgt de roep van een vooruitstrevend, gematigd, ontwikkeld mens. Waarschijnlijk is hij niet alleen het Grieks machtig, maar ook het Arabisch. Hij heeft oog voor de voordelen van de culturele en etnische diversiteit op Sicilië, laat met name de islamitische cultuur de nodige speelruimte en maakt zich haar artistieke en wetenschappelijke verworvenheden eigen. De vermaarde cartograaf al-Idrisi werkt voor hem. Diens hoofdwerk, bekend geworden als het ‘Boek van Rogier’, combineert de aardrijkskundige kennis van de Oriënt met die van het noorden van Europa.

Kerken met koepels als uit de duizend-en-een-nacht

Ook de bouwkunst profi teert van de culturele uitwisseling, getuige de paleiskapel in Palermo met stalactietenplafond en de paleizen La Zisa en La Cuba. De dom van Palermo vertoont nog altijd elementen uit de tijd dat hij als islamitisch gebedshuis diende. Koepels als die van de San Giovanni degli Eremiti doen de bezoeker aan de duizend-eneen- nacht denken. Dat de uitstraling van de Byzantijnse kerkbouw en interieurkunst nog altijd sterk was, bewijzen de vele schitterende mozaïeken waarmee tal van Zuid-Italiaanse kerken en kapellen werden versierd.

In 1189 overlijdt de kinderloze koning Willem II. Vijf jaar later veroveren de Staufers zijn land en lijven het bij het Duitse keizerrijk in. Hendrik VI regeert met harde hand, maar overlijdt al in 1197. In 1220 waait er weer een gunstiger wind: Frederik II, door tijdgenoten voor niet minder dan een ‘stupor mundi’, een wereldwonder gehouden, wordt tot keizer gekroond. Hij treedt in de voetsporen van Rogier II en zowel joden als moslims hebben een vaste positie aan zijn hof. Zijn hofastroloog Michaël Scotus, die zowel Latijn, Arabisch als Hebreeuws machtig is, vertaalt een keur aan Arabische geschrift en voor hem.

Frederik II was zonder twijfel een uitzonderlijke man en een van de grootste persoonlijkheden van zijn tijd, maar het heeft er wel de schijn van dat er later bepaalde kwaliteiten op hem geprojecteerd zijn: de eerste renaissancemens, de eerste moderne denker.

Zou het kunnen dat de houding van de keizer meer ingegeven werd door een sterke geldingsdrang dan door werkelijke ruimdenkendheid en respect? Zou hij niet meer hebben kunnen doen om de uiteindelijk toch weer uitbrekende confl icten tussen de verschillende geloofsgemeenschappen te voorkomen? Een islamitische opstand slaat hij genadeloos neer en twintigtot dertigduizend Siciliaanse moslims deporteert hij naar Apulië – het einde van de Arabische aanwezigheid in het openbare leven.

Een van de imposantste relicten uit de gouden eeuw van de Siciliaanse verdraagzaamheid is de zogeheten kroningsmantel van Rogier II, later de blikvanger onder de rijkskleinodiën van de Rooms-Duitse keizers. Het Arabisch-Normandische werkstuk dateert van ongeveer 1130. De meesterlijke broderie toont twee machtige leeuwen boven twee kamelen – zinnebeeld van een triomf? Ook dan is het een monument van culturele verbinding, want trots geeft het geborduurd Arabisch de mantel als product van het ‘koninklijk atelier’ te kennen, ‘waar geluk en eer, welvaart en volmaaktheid, meesterschap en kunstmin hun thuis hebben.’