Rachel Holmes schreef biografie over de dochter van Marx: ‘Karl was de theorie, Eleanor de praktijk’

Eleanor Marx bewonderde haar vader Karl mateloos. Ze vertaalde zijn socialistische theorie naar de praktijk, werd een bekende feministe en vakbondsactiviste en pleegde op haar 43e teleurgesteld zelfmoord. Of was het moord?

‘Ik kon het artikel voor de Tribune gisteren niet schrijven’, meldde filosoof en grondlegger van het communisme Karl Marx op 17 januari 1855 aan zijn vriend en medestander Friedrich Engels. ‘Vandaag lukte mij dat evenmin en wellicht zal ik daar in de onmiddellijke toekomst ook niet in slagen, want gisteren is mijn vrouw bevallen van een wettig kind – jammer genoeg is het van de sekse par excellence (…). Het zou makkelijker te aanvaarden zijn als het een jongen was geweest.’ Het kind over wie Marx het had was Eleanor, zijn jongste, en zijn derde dochter ook. Marx’ zonen leefden niet lang: de kleine Fawkes was in 1850 overleden en Edgar had volgens de dokters nog maar een paar dagen te leven toen Eleanor ter wereld kwam.

Eleanor Marx groeide uit tot het boegbeeld van het marxistisch feminisme, de vrouw die de vakbondsbeweging naar haar hand zette en het Britse socialisme de parlementaire weg op begeleidde. En dat heeft volgens haar biografe Rachel Holmes veel met dat verlangen naar een zoon te maken. ‘Ik begrijp dat’, zegt ze. ‘Toen ik nog in de buik van mijn moeder zat, had mijn vader al een naam voor zijn toekomstige kind: Horatio. Dat ik een meisje kon zijn en dat hij dus ook een meisjesnaam moest hebben, kwam niet bij hem op. Hij had al een dochter. Voor Karl en zijn vrouw Jenny was Eleanor de zoon die ze nooit zouden hebben, en het meisje werd dan ook zo opgevoed.’

‘Eleanors oudere zussen Jenny en Laura gingen naar school en leerden niet veel meer dan zingen, naaien en hoffelijk zijn. Maar Eleanor werd opgevoed door Karl zelf en door Friedrich Engels. Zat ze niet op de schoot van haar vader te luisteren naar zijn korte resumé van Das Kapital, dan verbleef ze in Manchester bij Engels, die een lesprogramma voor haar opstelde met leeslijsten en taken. “Nonkel Engels”, zoals ze hem noemde, liet haar kennismaken met Oudijslands, Oudnoors, een beetje Deens en zelfs wat klassiek Arabisch. Je kennis kon niet breed genoeg gaan, vond hij.’

En het had resultaat: op haar negende gaf Eleanor Abraham Lincoln in een paar brieven advies over de wijze waarop hij de burgeroorlog het best kon afhandelen. Vier jaar later werd ze een Fenian Sister die zich inzette voor de stichting van een Ierse Republiek en tegen haar twee leermeesters in de gewapende strijd verdedigde. Haar huisgenoten staken soms de draak met al dat engagement: ‘Kijk,’ zeiden ze wanneer Eleanor met een norse frons de kamer in kwam, ‘daar heb je de Arme, Verwaarloosde Natie.’ Karl vond dat steevast bijzonder grappig.

Toch was het niet haar eerste droom om in de socialistische voetsporen van haar vader te treden. Eleanor wou actrice worden. Toen Karl Marx de deur gewezen werd in Duitsland, Frankrijk en België en in augustus 1849 in Londen belandde, was het maar pover gesteld met zijn Engels. Hij leerde de taal aan de hand van het verzameld werk van William Shakespeare en gaf nadien zijn liefde voor de bard door aan Eleanor. Na veel aandringen mocht ze acteerlessen volgen, om tot haar ontsteltenis te ontdekken dat er voor vrouwen geen grote rollen bestonden. Ze wou Richard III spelen, maar moest tevreden zijn met Juliette.

Bovendien was ze niet goed in het aannemen van de identiteit van anderen. ‘Eleanor werd een van de meest gevraagde socialistische spreeksters van Engeland, die zelfverzekerd het spreekgestoelte beklom en duizenden mensen tot tranen toe kon ontroeren’, vertelt Holmes. ‘Ze hield pleidooien voor de achturige werkdag en voor 1 mei als Dag van de Arbeid en citeerde daarbij uit de losse pols poëzie. Maar wanneer ze een toneelscène beklom voor een publiek van een paar honderd mensen, kwam ze niet verder dan wat onverstaanbaar gemompel.’

Stel dat Eleanor Marx wel een puike actrice was geweest die sterke vrouwenrollen had kunnen spelen, was ze dan in het theater gebleven en geen activiste geworden?

Rachel Holmes: Ik denk het niet. Daarvoor was haar verzet tegen het onrecht te groot. Er zijn van die mensen. Sylvia Pankhurst, die de fakkel van het socialistisch feminisme overnam na Marx’ dood, was ook zo iemand. Ze moeten gewoon in opstand komen tegen onrechtvaardigheid. Niet omdat ze geloven dat alle mensen gelijk zijn, maar omdat ze het weten.

Waarvoor moeten we Eleanor Marx het meest eren?

Holmes: Ongetwijfeld voor haar inzicht dat feminisme een economische zaak was en voor de link die ze legde tussen het socialisme en de toen nog jonge democratische politiek. Eleanor is de moeder van het socialistische feminisme. Zij is de eerste die daar een uitvoerig essay over schreef: The Woman Question: From a Socialist Point of View, dat in 1886 werd gepubliceerd. Het is een pagina of dertig lang en geschreven in de stijl van Karl Marx, een cocktail van politieke theorie en populaire cultuur. Het gaat over economie, maar net zo goed over Flaubert. Ze wilde duidelijk maken dat vrouwen tot meer in staat waren dan voor hun man zorgen en de sokken van hun baby’tjes stoppen. Ze legde ook de mechanismen uit die de vrouw in haar ondergeschikte positie hielden.

Het interessante was dat ze niet louter grote theorieën wou verkopen, maar die ook actief ging uitdragen. Ze was een activiste van het eerste uur. De eerste golf van de vakbondsbeweging in Groot- Brittannië had ze gemist. Die vond plaats in de jaren 1830, maar ging alleen over grote industriële en mannelijke arbeidersbewegingen. Vijftig jaar later ontstond er een nieuwe golf, in beroepscategorieën die vanouds als vrouwelijk werden gezien en die ook kleiner waren, zoals de uienpelsters of de kledingindustrie, en Eleanor was de frontvrouw. Zij werd vooral beroemd vanwege haar inzet voor de vakbond van de gasarbeiders, die zwaar werk leverden in de gasfabrieken.

Is dat niet te veel eer? The Woman Question is amper dertig pagina’s dik. Dat zie je toch niet liggen naast Das Kapital?

Holmes: Hoe dik is Het Communistisch Manifest? Ook flinterdun, maar het heeft wel een enorme impact gehad. Boeken hoeven niet meteen dik te zijn om invloed te hebben. Het enige verschil is dat Het Communistisch Manifest door twee mannen werd geschreven en The Woman Question door een vrouw. Eleanor Marx’ pleidooien voor een socialistisch feminisme en de sociaaldemocratie vertrekken vanuit een economische analyse. Relevant voor het einde van de negentiende eeuw, maar vandaag zijn we daar al lang overheen, kun je dan denken. Maar voor mij is Eleanor vandaag nog net zo belangrijk als in haar eigen tijd. Ze toont dat vrouwen toegang moeten krijgen tot de volledige arbeidsmarkt en voor hun werk een gelijke bezoldiging moeten krijgen.

Die economische invalshoek is vandaag veel kleiner dan bijvoorbeeld dertig jaar geleden. Identiteitspolitiek heeft zijn plaats ingenomen en verduistert zo de ware reden voor de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. In feite volgde Eleanor wat dat betreft Friedrich Engels en wat hij schreef in The Origin of the Family, Private Property and the State. De oudste gemeenschappen waren matriarchaal en socialistisch georganiseerd, zei hij, en het is pas met de opkomst van het privébezit dat het gezin en het patriarchaat algemeen werden. Voor mij is haar boek een van de belangrijkste feministische teksten ooit.

Het was dus niet voldoende om vrouwen stemrecht te geven, zoals liberale feministen toen beweerden?

Holmes: Natuurlijk niet. Dat was precies waar Eleanor tegen in het verweer kwam, net zoals Clara Zetkin en Rosa Luxemburg na haar. Wat die vrouwen benadrukten, is dat het vrouwenstemrecht niet los gezien kon worden van het algemeen stemrecht. Veel mensen beseffen niet dat in de tijd van het socialistisch feminisme ook veel mannen nog geen stemrecht hadden. Hoe Eleanor daarover dacht, blijkt uit de anekdote die over haar verteld wordt en die speelt in de tijd toen ze in Dublin was, om de Fenians te steunen in hun republikeinse idealisme. Ze zat in een vrachtwagen met allemaal mannen die het over het algemeen mannelijk stemrecht hadden. Opeens onderbrak ze hen. Ze zei dat ze daar niet naar moesten streven, maar wel naar een algemeen menselijk stemrecht.

Maar niet iedereen in de socialistische beweging was het daarmee eens. Ten tijde van de Eerste Internationale vonden de Fransen bijvoorbeeld dat vrouwen niet thuishoorden op het congres. Denken moesten ze aan de mannen overlaten. Vrouwen moesten goede socialisten kweken. Hoe ging Eleanor daarmee om?

Holmes: Door plaats te nemen in de perszaal en te tolken voor anderen. In tegenstelling tot de meeste Britse deelnemers aan het congres was zij meertalig en welbespraakt. Ze was niet alleen een vrouw, ze was ook een Marx. En bovendien vertegenwoordigde ze Engels, omdat die het niet zo fijn vond om te reizen. Ze was afgevaardigde van de gaswerkers en sprong meermaals in de bres voor Joodse vakbonden die door de andere bonden werden genegeerd. Moties van Joodse vakbonden werden bijvoorbeeld niet aanvaard op het congres, wat openlijk antisemitisme was. Eleanor diende ze daarom in haar eigen naam in, waarna ze wel aanvaard werden.

Maar als ze de dochter van Marx niet was geweest was haar dat niet gelukt?

Holmes: Daar ben ik van overtuigd. Door haar naam had ze een streepje voor bij iedereen.

Was ze niet veel pragmatischer en sociaaldemocratischer dan haar vader? Dat er een revolutie zou komen die het proletariaat aan de macht zou brengen, leek ze toch niet echt te geloven?

Holmes: Karl was de theorie en Eleanor de praktijk. Vandaar haar grote waarde. Karl had bijvoorbeeld geen oog voor het feminisme in zijn analyse. Zij daarentegen was zich heel goed bewust van de band tussen micro- en macrorelaties. Hoe mensen in een gezin met elkaar omgingen vond zij even belangrijk als de grote krachten die het kapitalisme naar het communisme zouden leiden. Daarom kwam zij op voor de bevrijding uit het keurslijf van het traditionele gezin en voor de vrije liefde.

Daar had Marx helemaal niets mee. In feite leidde hij een heel conventioneel leven. Engels daarentegen, dat was de man van de vrije liefde, en Eleanor waardeerde hem daar ook voor. Stel dat Marx wat langer had geleefd, dan zou hij met zijn dochter wellicht een paar interessante discussies gevoerd hebben, bijvoorbeeld over de oprichting van de Independent Labour Party en de deelname aan de parlementaire democratie.

U had het net over het antisemitisme in de socialistische beweging. Benadrukte Eleanor haar eigen Joodse identiteit om dat aan te klagen?

Holmes: Antisemitisme, racisme en vrouwvijandigheid zijn zaken die een hele samenleving infiltreren. Je kunt die dus ook niet buiten de socialistische beweging houden. Toen niet en nu ook niet trouwens. De vraag is dan hoe je ermee omgaat. Eleanor zag hoe sommigen van haar vrienden gediscrimineerd werden en hoe Joodse arbeiders hetzelfde lot beschoren waren wanneer ze zich probeerden te organiseren. Op dat moment begon ze Jiddisch te leren. Dat ze oog had voor zo’n discriminatie vloeit misschien wel voort uit haar internationale achtergrond. Ze kwam uit een echte Europese familie en had een internationale kijk op het socialisme, in tegenstelling tot de intellectualistische Fabian Society, die in 1884 werd opgericht en veel meer naar binnen keek. Die spanning bestaat vandaag trouwens nog altijd in het Britse socialisme.

Net als het antisemitisme blijkbaar, want Jeremy Corbyn, ex-voorzitter van Labour, werd door sommigen toch ook jarenlang antisemitisch genoemd?

Holmes: De rechtse koers van Tony Blair en zijn derde weg heeft Labour verscheurd. Een deel van de militanten wou nadien een linksere weg op, met meer aandacht voor ongelijkheid en mensenrechten. Corbyn was de voorzitter van het Palestine Solidarity Committee. Hij koos altijd resoluut de kant van de Palestijnen, tegen Israël in, en dat viel niet overal in goede aarde. Vandaar de verwijten van antisemitisme, maar die zijn volstrekt ongegrond, want er is een verschil tussen antisemitisme en niet akkoord gaan met de politiek die Israël voert in de bezette gebieden. Eleanor Marx zou vandaag haar mouwen oprollen en Corbyn volmondig steunen.

Eleanor kwam op voor de vrije liefde, maar ze werd er ook het slachtoffer van. Ze was vijftien jaar samen met Edward Aveling, een wat leeghoofdige bon vivant die haar vanaf de eerste dag bedroog, zelfs met een andere vrouw trouwde en Eleanor liet opdraaien voor de kosten. Hoe kon ze dat allemaal over zich heen laten gaan?

Holmes: Zo zijn mensen nu eenmaal. Ze laten iemand van wie ze houden niet gauw in de steek. Ik zie dat ook bij vriendinnen, feministische vriendinnen om duidelijk te zijn, die jarenlang bij een man blijven die op moreel vlak nog niet tot aan hun enkels komt. Eleanor was een slachtoffer van Edward, maar ook van de omstandigheden van die tijd. Vrije liefde was dure liefde. Maar ze hield echt van hem. Ze werd geconfronteerd met de vraag hoe te leven als je niet bereid bent een conventioneel bestaan te leiden. Als je netjes binnen de lijntjes blijft, is alles duidelijk. Maar als je buiten die lijnen kleurt, weet je niet hoe het moet.

Heeft die onzekerheid haar uiteindelijk tot zelfmoord gedreven op haar 43e?

Holmes: In 1897, het jaar voor haar dood, was ze tot het besluit gekomen dat het zo niet verder kon en dat ze moest breken met Edward. Ze verdroeg hem toch nog in haar buurt omdat hij ziek was en stilletjes aan het sterven. Maar hij was razend dat ze langer zou leven dan hij. Eleanor voelde zich daar ook schuldig over. Uiteindelijk was het moord door zelfmoord, omdat hij haar ertoe dreef. Haar vrienden waren trouwens van plan hem aan te klagen, maar hij stierf voor dat kon.

Zegt u nu dat hij haar het gif toediende?

Holmes: Ik denk het wel. Edward dreef haar zover dat ze bereid was het gif van hem aan te nemen. Moord door zelfmoord, dus. En er was ook Freddy natuurlijk. In de brief die Marx naar Engels stuurde de dag na Eleanors geboorte had hij het over een ‘wettelijk’ kind. Je kunt daar makkelijk overheen lezen, maar het was wel belangrijk. Want Karl Marx had ook een onwettig kind, Freddy: de zoon die hij verwekte bij zijn huishoudster en die hij weigerde te erkennen. Iedereen ging ervan uit dat Engels de vader was, tot die in 1895 op zijn sterfbed bekende dat hij er niets mee te maken had. Voor Eleanor – die op jongere leeftijd al een paar keer het slachtoffer van hysterie was geworden, zoals dat toen heette – was dat een donderslag bij heldere hemel. Ze had altijd heel erg opgekeken naar haar vader en begreep niet waarom hij al die jaren zijn zoon had genegeerd. Als hij zoiets kon, tot wat was hij dan nog allemaal in staat?

Rachel Holmes

– 1967: geboren in Londen

– Studeerde Engelse literatuur in Londen

– Docent aan de University of Londen en de University of the Western Cape in Zuid-Afrika

– 2002: debuteert met Scanty Particulars: The Scandalous Life and AstonishingSecret ofDr. James Barry, Queen Victoria’sPreeminent Military Doctor

– Daarna volgen biografieën vanSaartjie Baartman, Eleanor Marx en Sylvia Pankhurst