Portret van een Homo Academia

Herman Boerhaave (1668-1738) was een typische 18de-eeuwse intellectueel en daarmee een van de grondleggers van de moderne wetenschap. Een tentoonstelling vanwege zijn 350ste geboortedag laat zien dat hij een begaafd multitasker was.

Als wetenschapper was Boerhaave een klassieke geleerde. Hij begon zijn universitaire carrière als student theologie, maakte de overstap naar filosofie, om zich daarna te specialiseren in de exacte wetenschap. Op het hoogtepunt van zijn Leidse loopbaan was hij hoogleraar plantkunde, geneeskunde en scheikunde – en bovendien een niet onverdienstelijk luitspeler.

Hoewel Boerhaave een kind van de Verlichting was en als zodanig werd beinvloed door grootheden als Spinoza, Descartes en Newton, was het vooral zijn praktisch ingestelde en observerende geest die hem zo beroemd maakte. Zo koos hij ervoor om werkcolleges aan ziekenhuisbedden te geven, waarbij hij niet alleen zorg op maat verleende, maar ook het vaak nodeloos ingewikkelde Latijnse geneeskundejargon inwisselde voor klare taal.

Zijn studenten kwamen uit heel Europa naar hem toe, getuige de lange presentielijst uit het studiejaar 1736/37. Boerhaaves bezielde geest is feitelijk de rode draad van de expositie. Zijn brieven aan de Rotterdamse koopman Joan de Haas met aanbevolen recepten zijn, met enige moeite, goed te ontcijferen. Dat geldt ook voor het manuscript van de Nederlandse anatoom en insectenonderzoeker Johannes Swammerdam (1637-1680), dat Boerhaave uit Frankrijk liet komen, aanvulde en uitgaf. Oog in oog met deze brieven, geschriften en prachtige illustraties besef je hoe baanbrekend en spannend het wetenschappelijk bedrijf destijds moet zijn geweest.

Hiervan getuigen natuurlijk ook de instrumenten. Apparaten als de vroege microscoop, de luchtpomp of het scheikundige fornuis werden bedacht en gebruikt om de praktijk van het experimenteren en deduceren ruimte te geven. Toch vormt de techniek niet het interessantste deel van de expositie. De instrumenten fungeren door de nogal karige toelichtingen vooral als, oneerbiedig gezegd, curieuze artefacten.

Die karigheid is een andere constante, want eigenlijk nergens wordt de bezoeker een serieuze blik achter de schermen gegund. Waarom bijvoorbeeld brak de protestantse Boerhaave in dit godvruchtige tijdperk zijn studie theologie af? Een mededeling over ‘botsende denkbeelden’ is wel erg summier – de echtscheiding tussen God en wetenschap was misschien wel de belangrijkste gebeurtenis van de 18de eeuw. Boerhaave had ook contact met grote wetenschappers als de natuurkundige Gabriel Fahrenheit en de botanicus Carl Linnaeus, maar de context van deze contacten wordt amper uitgelicht. Zo schetst de tentoonstelling weliswaar een fraai sfeerbeeld, maar is de inhoud ook enigszins vlak te noemen.