Opmars naar de Wolga

In april 1942 geeft Hitler opdracht tot ‘Fall Blau’, een operatie die het Rode Leger de genadeslag moet geven.

Stof in je kraag, je ogen, je mond, overal stof. Onbarmhartig geselt de zon de troepen die midden juli 1942 oprukken richting het oostelijkste punt van de Don. Dieter Peeters, infanterist bij het Zesde Leger, herinnert zich later: ‘We moesten ons voortdurend haasten om de gemotoriseerde troepen bij te blijven. In die periode legden we op één dag soms wel vijftig tot zestig kilometer af.’

Het kwik stijgt overdag tot veertig, zo nu en dan zelfs tot boven de vijftig graden, om ‘s nachts tot bij het vriespunt te dalen. En dan zijn er ook nog overal sluipschutters. ‘Doordat we zo snel oprukten, raakten telkens weer Sovjetsoldaten van hun eenheden afgesneden. Op eigen houtje opererend waren die een groot gevaar voor ons.’ De Russen verstoppen zich in graanvelden, of in het hoge gras naast de weg en openen vanuit een hinderlaag het vuur. Maar waarom heeft het Zesde Leger zo’n haast de Don te bereiken?

Het oostfront is begin 1942 weliswaar gestabiliseerd, maar het Duitse leger heeft schrikbarende verliezen geleden en heeft 625.000 man nodig om op sterkte te komen. Toch moet het dit jaar de Russen verslaan, vóór de Verenigde Staten en Engeland een tweede front in Europa openen – zo luidt de overtuiging bij de Duitse legertop.

De Sovjet-Unie moet vallen vóór het in het westen tot een invasie komt

Deze beslissende slag heeft de codenaam ‘Fall Blau’ gekregen en het is aan de Heeresgruppe Süd (later omgedoopt in Heeresgruppe B) die in het zuidelijk deel van oostfront uit te voeren. Het is een plan volgens de klassieke Pruisische militaire strategie de operatie te concentreren op een Schwerpunkt, in dit geval Bakoe/olie/Stalingrad. Het Tweede Leger, het Vierde Pantserleger en Hongaarse troepen moeten vanuit de omgeving van Koersk doorstoten naar Voronezj aan de Don, vervolgens langs die rivier oprukken en samen met het Zesde Leger, dat vanuit Charkov oprukt, grote delen van het Rode Leger in de tang nemen en uitschakelen. Verder zuidwaarts is een nog grotere omsingeling voorzien, ter vernietiging van alle Russische troepen ten westen van de boog in de Don. Daarna dienen de Duitse troepen dan bij Stalingrad de Wolga te bereiken, om deze levensader van het Sovjetrijk, waarover ook olie uit de Kaukasus aangevoerd wordt, af te snijden. Stalingrad zelf is een belangrijke overslagplaats en een centrum van de wapenindustrie (tanks, geschut en staal). Toch geeft Hitler nog geen bevel de stad die Stalins naam draagt te veroveren.

Zover het oog reikt rollen er pantservoertuigen over de vlakte’ Een ooggetuige van het zomeroffensief

Pas als deze doelen bereikt zijn stuurt Hitler de Duitse tanks naar de voor Duitsland zo belangrijke olievelden in de Kaukasus – en creëert daarvoor later de nieuwe Heeresgruppe A. ‘Fall Blau’ is dus een strikt na te leven stappenplan, aangepast aan de beperkte Duitse middelen.

De Sovjets kregen vroegtijdig lucht van het plan, want op 19 juni werd een Duits vliegtuig met majoor Joachim Reichel aan boord geraakt en was gedwongen tot een noodlanding achter de Russische linies. Onder de documenten van de dode Reichel vonden de Sovjets kaarten met aantekeningen voor de eerste fase van ‘Fall Blau’. Maar Stalin dacht dat het een list was om hem ertoe te verleiden zijn rond Moskou gestationeerde reserves zuidwaarts te sturen en zijn hoofdstad bloot te geven. Hierdoor bleef het voorval zonder gevolgen.

De Wehrmacht is tactisch superieur en wint terrein

Op 28 juni, vroeg in de ochtend, zet de Wehrmacht de aanval in, die snelle successen brengt. In een paar dagen tijd zijn grote delen van de provincie Voronezj veroverd, Russische tegenaanvallen afgeslagen en bij een meerdaagse tankslag worden bij een verlies van slechts vijftig-zestig eigen tanks meer dan driehonderd Russische tanks uitgeschakeld. Hierna zetten de Duitsers hun zegetocht door het Donetsbekken richting het oostelijkste punt van de Don voort. Stalin dwingt zijn commandeurs keer op keer tot overhaaste tegenaanvallen, die zijn tankeenheden gebundelde slagkracht ontnemen. De tactische superieure Wehrmacht verwerft steeds gunstige posities in een Duits offensief dat de gestalte aanneemt van een reeks van tankslagen die bijna allemaal gewonnen worden. Maar de Russen weten wel grote delen van hun leger voor een omsingeling te behoeden, terwijl de aanvallers een te zware wissel op hun bevoorrading trekken. Telkens weer vallen Duitse tanks in veelbelovende posities stil doordat de brandstof of de munitie op is.

Op 23 juli slaan de voorste Duitse tankeenheden de eerste gaten in de verdedigingslinie rond Stalingrad. Ze doorbreken de linies van het 62ste en 64ste Sovjetleger ten westen van de Don-boog, terwijl Heeresgruppe A Rostov binnendringt. Het wekt bij Hitler de indruk dat het Rode Leger de ineenstorting nabij is en verleidt hem tot een fatale beslissing: per Weisung 42 beveelt hij van het oorspronkelijke plan af te wijken. Het blokkeren van de Wolga, de inname van Stalingrad en de verovering van de olievelden in de Kaukasus dienen niet na elkaar maar tegelijkertijd te gebeuren. Dat gaat weldra de krachten van land- en luchtmacht te boven, maar vooralsnog houden de overwinningen aan. Als de Wehrmacht het 62ste leger ten westen van de Don dreigt te omsingelen, schieten twee Russische tanklegers het te hulp. Op 24 juli begint een formidabele tankslag, waarbij de Luftwaffe de Duitse tanks provisorisch van brandstof voorziet en de Russische cavalerie met duikbommenwerpers zware verliezen toebrengt. Resten van het 62ste leger weten uiteindelijk over de Don te ontkomen, maar op het slagveld blijven 600 uitgeschakelde Russische tanks achter, terwijl de Duitsers er maar 65 verliezen. Kort daarop neemt het Zesde Leger een groot aantal Russen gevangen. Bij Kalatsj voert het een omsingeling uit en neemt meer dan 50.000 Russen krijgsgevangen.

De Duitsers bereiken Stalingrad en nu wil Hitler het innemen

Het volgende doel is nu de oversteek van de Don, om eindelijk tot aan de Wolga door te dringen. Stoottroepen van het Zesde Leger steken bij Vertiachii de 250 meter brede Don over en vormen een bruggenhoofd op de oostelijke oever. Op 23 augustus om half vijf ‘s ochtends breekt van daaruit de 16de pantserdivisie op naar de nog maar zo’n vijftig kilometer verwijderde Wolga. Jachtvliegtuigen en duikbommenwerpers schieten voor de tanks de weg door de Russische linies vrij. Laat in de middag staan Duitse verkenningstanks dan ten noorden van Stalingrad daadwerkelijk aan de Wolga-oever. De Russen overwinnen echter hun aanvankelijke verwarring en slaan terug. Ze proberen de Duitse voorhoede af te snijden en te vernietigen. Pas eind augustus weet het Zesde Leger weer aansluiting te vinden bij de tankvoorhoede – de 16de tankdivisie is gered.

Duitse bommenwerpers, kanonnen en tanks beginnen aan een meedogenloze vernietiging van Stalingrad en de schepen op de Wolga. Daarmee is de eerste doelstelling van ‘Fall Blau’ in elk geval bereikt, maar nu eist Hitler op 12 september de verovering van de stad. In een latere toespraak, op 8 november, zal hij ontkennen dat vernoeming van de stad naar zijn grote tegenstrever een rol gespeeld heeft bij dit besluit. Of dat klopt valt niet meer te zeggen, maar de inname van Stalingrad zou Hitlers prestige natuurlijk enorm vergroot hebben, zowel bij de eigen bevolking als onder de bondgenoten. Zeker is in elk geval dat de Duitse troepen al danig verzwakt zijn als Hitler ze een moordend gevecht van huis tot huis instuurt.

Zo heeft alleen al het Zesde Leger in de drie maanden van strijd 10.573 doden, 1.802 vermisten en 37.044 gewonden te betreuren. Een ander minpunt is dat de Wehrmacht er niet, net als in de zomer van 1941, in slaagde miljoenen Russische soldaten krijgsgevangen te maken – het Rode Leger blijft strijdvaardig. En dan heeft de uitgeputte Heeresgruppe B ook nog 700 kilometer frontlinie te verdedigen, reikend van Voronezj tot Stalingrad. Deze noordelijke flank wordt voortdurend door de Russen aangevallen. Zij weten zelfs een aantal bruggenhoofden ten zuiden van de Don te verwerven. Alles staat of valt er nu mee of het de Sovjets na talloze mislukte pogingen eindelijk zal lukken een beslissende slag tegen de aanvallers te winnen.