Opdat wij niet vergeten

Het boekenfonds van Uitgeverij Verbum telt ruim vijftig titels, stuk voor stuk prachtig verzorgde boeken, in een gemiddelde oplage van twee- à drieduizend exemplaren. Winst maken is dus duidelijk geen prioriteit, er moet meestal geld bij, deels van sponsors, deels uit eigen vermogen dat oprichter Van Boom heeft opgebouwd als succesrijk belegger in onroerend goed.

Eerlijk gezegd had ik tot voor kort nooit gehoord van Uitgeverij Verbum, in 2004 opgericht door Gerton van Boom. Naar eigen zeggen had hij daartoe besloten na een bezoek aan het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau twee jaar eerder. Wat hij daar zag, raakte hem zo diep dat hij besloot een uitgeverij te beginnen, gespecialiseerd in holocaustliteratuur onder de naam ‘Verbum’ (‘woord’ in het Latijn), want als aan de vernietiging van het Europese jodendom geen woorden meer zouden worden besteed, zou een dergelijke volkerenmoord, juist misschien omdat zoiets ondenkbaar was, zich kunnen herhalen.

Verbum heeft dit jaar drie boeken uitgegeven, geen nieuwe werken van binnen- of buitenlandse auteurs, maar reeds eerder verschenen titels die in de vergetelheid zijn geraakt maar de moeite waard zijn opnieuw te worden uitgegeven. Eerste Nederlandse getuigenissen van de Holocaust 1945-1946 is een compilatie van een tiental getuigenissen van joodse Nederlanders die de Duitse kampen hadden overleefd en na terugkomst in hun ‘vaderland’ hun belevenissen op schrift stelden. Maar toentertijd hadden weinig landgenoten belangstelling voor hun verhaal. Nederland lag in puin, er was dus werk aan de winkel en geen tijd om te luisteren naar zielige verhalen over aangedaan leed, te meer, zoals redactrice Siertsema in haar inleiding betoogt, er direct na de oorlog ‘zich een duidelijk antisemitische tendens aftekende in de Nederlandse samenleving’. In onze postmodernistische, geindividualiseerde, op emoties gerichte cultuur bestaat echter grote behoefte aan persoonlijke, inleefbare verhalen. Terecht dat Verbum dan ook deze getuigenissen opnieuw heeft uitgegeven, omdat zij, in tegenstelling tot de verhalen van Dwork, Van Pelt en De Jong, de lezer aanzet tot het zich identificeren met de slachtoffers van de holocaust.

Auschwitz van Van Pelt en Dwork verscheen in 1997. Terecht is dit werk nu heruitgegeven, omdat beide auteurs met hun boek willen aantonen dat Auschwitz, ooit een doodgewoon stadje in de 13de eeuw gesticht door Duitse kolonisten, tussen 1940 en januari 1945, toen de Duitsers het kamp ontruimden, verschillende functies heeft gehad en pas in het laatste stadium ingericht is als vernietigingskamp. Hoofdrolspeler in dit boek is Heinrich Himmler, leider van de SS maar ook Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums. In die laatste functie kreeg hij belangstelling voor Auschwitz en zag hij het als een droom deze voorvaderlijke stad en wijde omgeving weer volksduits te maken. Daarvoor moest het al bestaande Poolse legerkamp omgebouwd worden tot een werkkamp voor Poolse en Russische (krijgs)gevangenen, en toen deze niet langer leverbaar waren, voor joodse dwangarbeiders. Om allerlei redenen ging zijn droom in rook op en werd Auschwitz omgebouwd tot vernietigingskamp. Aan deze laatste functie besteden de beide auteurs ‘slechts’ een honderdtal bladzijden.

Tussen 1969 en 1988 verscheen in 26 banden het dertiendelige geschiedwerk Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog van Loe de Jong, een werk dat door velen nog steeds gezien wordt als hét standaardwerk over de geschiedenis van Nederland tijdens de bezettingsjaren 1940-1945. Uiteraard besteedde De Jong uitgebreid aandacht aan de jodenvervolging – veelzeggend is dat De Jong nergens de begrippen holocaust of shoah in de pen neemt – maar verspreid over de dertien delen en dus niet in één doorlopend en samenhangend verhaal. Vandaar dat Verbum in samenwerking met het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) alle relevante passages in twee volumineuze delen heeft bijeengebracht om zodoende recht te doen aan de bijdrage van De Jong aan de Nederlandse geschiedschrijving van de jodenvervolging. Een prijzenswaardig initiatief, zeker, maar wat deze uitgave extra bijzonder maakt zijn de drie voortreffelijke inleidingen die het werk van De Jong bezien vanuit biografisch en historiografisch perspectief. Vanzelfsprekend oogst De Jong veel lof, maar ook kritiek. Wat De Jong beoogde was vooral vertellen wat daadwerkelijk was gebeurd, zonder zich al te veel te bekommeren over de vraag waarom het was gebeurd. Prangende vragen als waarom hebben de joden zich zo gewillig laten deporteren of waarom zijn in vergelijking met de ons omringende landen in Nederland relatief de meeste joden omgebracht, worden door De Jong niet expliciet geproblematiseerd, laat staan beantwoord. Dit soort vragen wordt door een nieuwe generatie historici wel gesteld, met soms pijnlijke antwoorden. Het belang van deze uitgave is dus niet alleen om kennis te nemen van wat was gebeurd, maar ook te komen tot nieuwe vragen en nieuwe antwoorden.

Eerste Nederlandse getuigenissen van de Holocaust 1945-1946

Bettine Siertsema (red.)

Verbum, Hilversum 2018

540 blz., ? 24,50/ebook ?14,95 ISBN 978 90 742 7489 0

Auschwitz

Stad, fabriek, vernietigingskamp

Verbum, Hilversum 2018

576 blz., ? 34,50 ISBN 978 90 742 7490 6

Jodenvervolging in Nederland 1940-1945

Verbum, Hilversum 2018

Inleidingen en redactie Conny Kristel, Boudewijn Smits en Frank van Vree 2.746 blz. (twee delen), ? 69,50 ISBN 978 90 742 7486 9