Oorlogsgetuigen

De Tachtigjarige Oorlog leeft vooral voort als de moedige opstand van de nietige Lage Landen tegen het oppermachtige en brute Spanje. Toch was de werkelijkheid een stukje complexer. Sociale ongelijkheid, godsdiensttwisten, verstedelijking en verburgerlijking zijn maar een paar ingrediënten van het verhaal, dat ooit begon als een schreeuw om meer individuele vrijheid. 80 jaar oorlog in het Rijksmuseum in Amsterdam is de overzichtstentoonstelling die het hele verhaal wil vertellen.

Officieel startte de oorlog in 1568 met de Slag bij Heiligerlee en eindigde hij drie generaties later met de Vrede van Münster. Tijdens die lange jaren versleet Spanje drie koningen, sloegen honderdduizenden mensen op de vlucht, werden de Noordelijke en Zuidelijke gewesten uit elkaar gedreven, groeide in het noorden het protestantisme uit tot de dominante geloofsrichting en werden de Verenigde Nederlanden een wereldmacht – om maar iets te noemen.

De breed opgezette, maar toch sobere tentoonstelling is verdeeld in negen thema’s: ‘Orde’, ‘Chaos’, ‘Verdreven’, ‘Breuk’, ‘In oorlog’, ‘Identiteit’, ‘Grenzeloos’, ‘Oorlogsmoe’ en ‘Vrede’. Alle artefacten, variërend van kunst tot wapentuig, zijn daadwerkelijk gebruikt of vervaardigd in die tachtig jaar. Of juist vernietigd. Het kapotgeslagen beeld Judaskus dat in 1996 onder de vloer van de Sint-Maartenskerk te Doorn werden gevonden, is in zijn onbedoelde expressionistische vorm en fraaie kleuren een huiveringwekkende confrontatie met de Beeldenstorm, die vooraf ging aan het conflict.

Zo is er relatief veel oorlogsgeweld te zien in het Rijksmuseum. Intrigerend zijn bijvoorbeeld de musketten uit ca. 1600, vergezeld door een bandelier met kruitmaatjes, kruitfles en kogelzakjes. Destijds bijzonder high tech zijn ze door hun gave staat nog altijd indrukwekkend – net als de handgeschreven brieven van Willem Lodewijk aan Maurits over de nieuwe oorlogstechniek van de zogeheten contramars. Het geweld komt dichtbij in het bebloede hemd van de Friese stadhouder Hendrik Casimir. Het is dan 1640 en iedereen is bijna oorlogsmoe.

Die schreeuw om vrijheid resulteerde uiteindelijk in de vorming van het latere Nederland en België. Twee identiteiten, die al vroeg tegenover elkaar staan: protestants-burgerlijk versus katholiek en trouw aan Spanje. Het schilderij De zielenvisserij uit 1614 van Adriaen van de Venne (ca. 1589-1662) laat een tweespalt zien die tot de dag van vandaag bestaat.

In 80 jaar oorlog is Nederland eigenlijk in opbouw. Het is een gewelddadige opbouw, met voor de moderne mens soms confronterende momenten. Het aanwezigheid van stille getuigen transformeert een gecompliceerd tijdperk tot levendige, bijna alledaagse realiteiten en brengt zo de 16de-en 17de-eeuwse wereld even onder handbereik.