De obsessie van de noordoostelijke route naar China

De zoektocht naar de noordoostelijke route naar China was waarschijnlijk het ontdekkingsproject dat de verbeelding van de westerlingen in de tweede helft van de 16e eeuw het meest prikkelde. Van de eerste zeevaarders en kooplui die via Siberië naar het oosten trokken, is Olivier Brunel degene die het verst is geraakt.

De Brabander Olivier Brunel, of Bruyneel, is een mysterieuze figuur. In de zeldzame bronnen die hem vermelden, wordt hij afgeschilderd als een uitzonderlijke man van het terrein maar ook als een ziener, iemand die helemaal wordt opgeslokt door zijn exploratieproject en er zelfs door is geobsedeerd, net als Christoffel Columbus of Magellaan.

De carrière van Brunel, die afkomstig is van Brussel of Leuven, begint in 1568, als hij nauwelijks 18 jaar oud is. Hij wordt als permanent vertegenwoordiger van de Compagnie van Gillis Hooftman en Jan van de Walle uitgestuurd naar het klooster van de heilige Nicolaas in het estuarium van de Pechenga, waar de heilige Tryphon leefde. Brunel verblijft een zekere tijd bij de monniken. Dankzij zijn jonge leeftijd maakt hij zich snel de Russische taal eigen; daarna zet hij zijn reis voort. Hij vaart de Witte Zee op, bereikt de plek van het toekomstige Archangelsk, waar de Engelsen hun factorij hebben, en volgt de Dvina stroomopwaarts. Nauwelijks heeft hij de stad Cholmogory bereikt of hij wordt, net als zijn voorgangers, het slachtoffer van de intriges van de Merchant Adventurers. Hij wordt aangehouden omdat hij hun monopolie heeft geschonden, vliegt de gevangenis in en blijft daar twee jaar zitten.

In dienst van de Russen

Gelukkig voor hem zal de wind uiteindelijk keren. De bevoorrechte positie van de Engelsen komt in het gedrang door de herhaalde weigeringen van de Engelse koningin Elisabeth I om in te gaan op de huwelijksaanzoeken van tsaar Ivan. Uiteindelijk wordt deze laatste boos en heft hij het Engelse monopolie op. Het is op dit moment dat de broeders Stroganoff, een soort toenmalige oligarchen, hebben gewacht om samen te werken met de Antwerpenaars. Ze betalen de borgtocht voor Brunel en nemen hem in dienst om hun commerciële imperium uit te breiden.

En zo begint de Brabander aan zijn eerste grote reis in Rusland. Zijn doel is hoogstwaarschijnlijk om de zijderoute te bereiken, en uiteindelijk China, via de Kaspische Zee en Perzië. In die optiek trekt hij ver in zuidoostelijke richting en bereikt hij ongetwijfeld Astrachan, maar net als de Engelsman Anthony Jenkinson, die hem voorging, moet hij rechtsomkeert maken door de vele hindernissen op de route: woestijnen, epidemieën, oorlogen en plunderaars. Die obstakels maken de reis niet alleen uiterst gevaarlijk, maar vooral ook veel te duur.

Brunel en zijn opdrachtgevers besluiten dan maar de uitgestrekte vlakten van Siberië te verkennen om er handel te drijven met de Samojeden (Nenetsen). Dat is volledig onontgonnen terrein: tot dusver hebben alleen enkele Pomoren, Russische kolonisten van het Hoge Noorden, zich in deze verlaten gebieden gewaagd. Brunel laat zich bijstaan door enkelen van hen en vertrekt. Hij gaat van dorp tot dorp en koopt pelsen, met name sabelbont, dat heel duur kan worden verkocht in Moskou en in Antwerpen. Stap voor stap breidt hij zijn net uit. Hij gaat veel verder dan al zijn voorgangers: tot voorbij de rivieren de Dvina en de Petchora, en tot aan de stroom de Ob. Hij volgt die stroomopwaarts tot diep in het binnenland, maar moet dan noodgedwongen rechtsomkeert maken. Hij zweert dat hij de volgende keer China zal bereiken.

Archangelsk en Groenland

In 1576 maakt Brunel een reis naar Europa. Hij is ontzet zijn land te vuur en te zwaard verwoest aan te treffen. In Antwerpen woedt de ‘Spaanse furie’, die meer dan 8000 slachtoffers maakt. Dat is echter niet zijn strijd: zijn lot ligt in het Noordpoolgebied. Hij komt in contact met de grote Antwerpse kooplui Jan van de Walle, Gillis Hooftman en Balthasar de Moucheron, die allen grote belangen hebben in Rusland, en besluit om voor hen te werken.

Zo zal hij gedurende acht jaar diverse opdrachten uitvoeren voor hun rekening. Hij is bij de eerste handelaars die de nieuw gestichte stad Archangelsk aandoen, aan de monding van de Dvina. Hij leidt ook twee mysterieuze expedities in opdracht van de koning van Denemarken, met een Noorse kapitein die Arent Meyer heet. Waarschijnlijk moet hij Groenland zoeken, een gebied waarmee de communicatie sinds drie eeuwen verbroken is. Tot slot volgt hij de exploratie van de Noordpool en Siberië ongetwijfeld op de voet, in het bijzonder de expeditie van Pet en Jackman in 1581, die geblokkeerd raakt ter hoogte van de zee-engte van Waygatz, en het avontuur van de kozak Yermak, de eerste Russische militaire expeditie in Siberië, die eindigt met zijn verdrinking in de stroom de Irtych tijdens een gevecht met de Tataren.

Verdwijning in Siberië

Uiteindelijk is het in 1584, het jaar waarin Antwerpen wordt belegerd door de hertog van Parma en de laatste uren van zijn ‘Gouden Eeuw’ beleeft, zover dat de grote expeditie kan beginnen: Brunel heeft zijn route besproken met de grootste geografen van zijn tijd, hij heeft de verhoopte financiële middelen gekregen van Balthasar de Moucheron en andere grote kooplui, en zijn schip de Draeck ligt op hem te wachten in de haven van Enkhuizen.

Op 13 maart vertrekt hij richting Witte Zee. Naar verluidt bereikt hij het eiland Nova Zembla, maar omdat hij de Pomoren met wie hij hier had afgesproken, niet vindt, heroriënteert hij zijn expeditie naar het estuarium van de rivier de Petchora. Hij laadt zijn goederen over op een schuit met een platte bodem en vaart met enkele bemanningsleden de meanderende stroom op, wellicht in de hoop handel te kunnen drijven en de Pomoren te vinden die hij nodig heeft voor zijn expeditie. En dan verdwijnt hij uit het zicht. Wellicht is zijn schip met man en muis vergaan. De bemanning van de Draeck wacht tevergeefs zijn terugkeer af en keert uiteindelijk met een leeg schip terug naar Europa.

Zo eindigt het leven van deze pionier van de exploratie van de Noordpool in het slijk en de nevels van een Siberische delta. Andere Russische en Europese pogingen zullen stukje bij beetje verder geraken langs de kusten van Siberië, maar het is pas met Vitus Bering en de tweede Kamtsjatka-expeditie in 1733-1741 dat het mysterie van de noordoostelijke passage zal worden opgelost. Het is Adolf Nordenskiöld die de route in 1878-1880 voor het eerst volledig zal afleggen.

Tegenwoordig, nu het pakijs aan het wegsmelten is, wordt de noordoostelijke doorvaart steeds makkelijker bruikbaar en sommige boten die tussen het Westen en China varen, verkiezen deze route zelfs boven de route via het Suezkanaal. Op die manier realiseren ze, 450 jaar na de eerste pogingen, de droom van Brunel en zijn metgezellen. Maar ook deze medaille heeft een keerzijde. Het vrachtverkeer van cargo- en tankschepen is van een totaal andere grootteorde dan de reizen van de 16e-eeuwse zeilschepen. De ontginning van de natuurlijke rijkdommen van deze gebieden brengt onherstelbare schade toe aan het Siberische ecosysteem, dat tot hiertoe beschermd was door het ijs en door de grote afstand. Ook deze onderneming dreigt te eindigen met een schipbreuk.