Normandische nalatenschap

De Normandiërs toonden dat ze gekomen waren om te blijven en bouwden her en der kathedralen. Die zijn ‘half kerk, half bolwerk’ en imposante vertegenwoordigers van de romaanse bouwkunst.

De middeleeuwse kathedralen vormen een van de fraaiste hoofdstukken uit de Engelse kunstgeschiedenis. Imposante, trotse bouwwerken, geheel vrijstaand op een groen gazon, omgeven door fraaie bestuursgebouwen van het bisdom en woonhuizen van de hoge clerus. Romaanse kerken onderscheiden zich door hun forse westgevel met uitbouw en massieve torens, dikke muren van natuursteen, zeer lange middenschepen, ronde bogen, terwijl de zuilen kussenvormige kapitelen dragen met geometrische vormen zoals driehoek, zigzag en ruit. Hoewel de geestelijke William Gunn al in 1819 van ‘romanesque architecture’ sprak, is het begrip in Engeland geen gemeengoed geworden. Daar spreekt men bij de bouwkunst van de 11de en 12de eeuw nog altijd van ‘Norman Architecture’ of ‘Norman Style’. De aanduiding is overgenomen uit het standaardwerk An Attempt to discriminate the Styles of English Architecture (1817) van architect Thomas Rickman. Karl Friedrich Schinkel hanteerde hetzelfde begrip toen hij in 1826 de voormalige cisterciënzerabdij Kirkstall Abbey bij Leeds bezocht. De grote Pruisische bouwmeester noteerde bij die gelegenheid in zijn dagboek: ‘prachtige ruïne van Cirkstell Abaye, Normandisch-Saksische stijl, allerfraaist overgroeid met oude linden en klimop’.

Late overname van de romaanse stijl

Het begin van de romaanse kunst in Engeland laat zich niet precies traceren. In de woelige eerste decennia van het nieuwe millennium, met Aethelred II (978 – 1013) op de troon, verrezen merendeels kerken die toch vooral late uitingen van de sobere Angelsaksische bouwstijl waren. Door troebelen als de inval van de Denen in 1013 en de daaruit voortkomende schaarste had het eiland ook moeilijk aansluiting kunnen vinden bij de vroeg-romaanse kunst, die op het vasteland omstreeks het jaar 1000 ontstond.

Koning Eduard de Belijder (1042 – 1066), die als banneling in Normandië opgroeide en dus vertrouwd was met de West-Franse bouwkunst, ontketende echter een bouwhausse. En hij bracht niet alleen bouwvormen van het vasteland mee, maar ook bisschoppen. In 1050 schreef bisschop Herman van Ramsbury aan de paus dat in Engeland van dag tot dag meer kerken verrezen en dat op plaatsen waar er daarvoor nooit een gestaan had.

Vanaf ongeveer 1045 maakten de kleine, Angelsaksische bouwwerken plaats voor grote, meerschepige kerken met rondbogen en torens. Ondanks het slechte bronnenmateriaal en de vele ongedateerde bouwwerken is een continentale, vroeg-romaanse invloed wel aanwijsbaar. Abt Wulfric bouwde na zijn bezoek aan Reims (1049) in Canterbury een achthoekige kooromgang tussen de oude Petrus-en-Pauluskerk en de Mariakerk, die begin vorige eeuw werd blootgelegd. De omgang lijkt een navolging van de St. Bénigne in Dijon of de abdijkerk van Ottmarsheim (Elzas).

Het eerste echt romaanse bouwwerk van grote omvang stamt van Eduard de Belijder. Die liet tussen 1045 en 1050 de in de jaren 730-740 gestichte Westminster Abbey slopen voor een heus mammoetproject. Dankzij een beschrijving van een tijdgenoot, de afbeelding op het tapijt van Bayeux en opgravingen kon de plattegrond ervan achterhaald worden: een langschip van maar liefst twaalf traveeën achter een westgevel met twee torens. De planning van het project zal in handen zijn geweest van de man die koning Eduard in 1044 naar Londen had laten komen: abt Robert Champart, een ambitieuze geestelijke die in het Normandische Jumièges de gangmaker was bij de bouw van een reusachtig klooster (de overblijfselen ervan vormen tegenwoordig een van Frankrijks meest indrukwekkende kerkruïnes).

Normandië als voorbeeld

Na de verovering kwam de romaanse stijl tot volle wasdom in Engeland. Willem en de zijnen was het om continuïteit te doen. Tot ver in de 12de eeuw bleven de kloosters en kathedralen van Normandië hét voorbeeld. Ze hielden zich daarbij aan het advies van de benedictijner monnik Goscelin de St. Bertin, die in 1058 naar Engeland gekomen was: ‘Wie iets beters wil bouwen, moet eerst slopen.’ Maar dan kon er ook iets verrijzen dat ‘groots, weelderig, zeer langgerekt, zeer ruim, vol licht en bovendien zeer mooi’ was. Het eerste sacrale bouwwerk dat koning Willem in opdracht gaf, was Battle Abbey in Oost-Sussex: op de plaats van zijn victorie stichtte Willem al kort na 1066 een benedictijnenklooster, waarvan de kerk echter de Reformatie niet overleefde. Gelukkig is de plattegrond ervan bekend. De kerk had een groot driebeukig schip van zeventig meter, een transept en had waarschijnlijk als eerste in Engeland een kooromgang met kapellen.

Het meest sprekende en grotendeels bewaard gebleven voorbeeld van monumentale Normandische bouwkunst in Engeland is te bewonderen in St. Albans, zo’n dertig kilometer ten noorden van Londen: een abdijkerk van tien traveeën met een ver uitstekend transept, die een archaïsche en massieve indruk maakt.

Weerbaar en monumentaal

Ook in Ely, een kleine bisschopsstad niet ver van Cambridge, lieten de Normandiërs een monument van formaat achter. In de omliggende moerassen had koning Willem met steun van de monniken een van de laatste Angelsaksische verzetshaarden bedwongen. In 1083 werd de eerste steen voor de kathedraal gelegd, die met zijn torens en tinnen (pinakels) nog altijd tot ver in het omringende laagland te zien is. Het middenschip is vijftien meter breed, meer dan twee keer zo hoog en meer dan vijf keer zo lang – oneindig lang, zeer smal en uitzonderlijk hoog. Waarlijk een topprestatie, om op zo’n zachte ondergrond iets van deze grootte te laten verrijzen. Aan het kerkinterieur valt de overgang van de Normandische romaanse kunst naar de vroege Engelse gotiek goed af te lezen. De aanpalende Mariakapel, waar vanaf 1322 aan gebouwd werd, is de grootste van Engeland en een gotisch meesterwerk.

Ook de kathedraal van Durham, verrezen tussen 1093 en 1133, behoort tot het mooiste dat de Normandische kerkbouw heeft voortgebracht. Hij staat symbool voor de nauwe band tussen kerk en staat die de nieuwkomers schiepen om zich staande te houden, hier aan de noordoostgrens, die tegen ongezeglijke Schotten verdedigd moest worden. De kerk oogt dus weerbaar, maar herbergt tevens de kostbaarste relikwie van het eiland, het gebeente van de Heilige Cuthbert. Ruit- en zizagbanden sieren de machtige ronde pijlers van het monumentale bouwwerk. De Schotse dichter Sir Walter Scott was er vol lof over. Hij uitte die in bewoordingen die voor álle grote romaanse kerken in Engeland kunnen gelden: ‘Jullie grijze torens van Durham, wat houd ik van jullie bonkige kracht. Half kerk zijn jullie en half bolwerk.’