Nachtwacht onder het mes

Bouwhistoricus Gabri van Tussenbroek houdt zich aan de Universiteit van Amsterdam bezig met ‘stedelijke identiteit en monumenten’, in het bijzonder van Amsterdam. Met deze achtergrond hoef je niet om onderwerpen voor een nieuw boek verlegen te zitten.

Nadat hij in zijn vorige boek de geplande, maar niet gebouwde toren van de Nieuwe Kerk centraal stelde, doet hij dat nu met die andere Amsterdamse blikvanger: de Nachtwacht. In studies over Rembrandts schuttersstuk gaat het meestal om zaken als verborgen symboliek en de fabelachtige licht-donkereffecten. Van Tussenbroek heeft meer belangstelling voor het wie, waarom en waar. Daarom gaat hij uitgebreid in op het doel en de organisatie van de schuttersgilden. Met grote precisie legt Van Tussenbroek uit wie op de Nachtwacht zijn vereeuwigd: het schuttersgilde van burgerwijk II. Van het merendeel van de zeventien personen van wie de naam bekend is, weten we nu wat ze voor de kost deden (meest lakenhandel), waar ze woonden, wat hun onderlinge relaties waren en hoe hoog ze in de Amsterdamse pikorde stonden (hoog). Daarna wordt uit de doeken gedaan waar en hoe de Nachtwacht tot stand kwam en in het laatste hoofdstuk is beschreven wat het lot van het schilderij was na de oplevering ervan in 1642.

In de 18de eeuw zag het er niet naar uit dat er sindsdien ongeveer vijftig miljoen mensen min of meer speciaal naar Amsterdam zouden komen om dit meesterwerk te bewonderen. In 1781 oordeelde de Engelse schilder Sir Joshua Reynolds na het zien van de Nachtwacht vernietigend: ‘Als het van Rembrandt is, is het het slechtste wat ik ooit van hem heb gezien.’

Een paar dagen na het verschijnen van Amsterdam en de Nachtwacht was al duidelijk dat het boek aan een grondige herziening toe zou zijn. Taco Dibbits, directeur van het Rijksmuseum, kondigde aan dat de Nachtwacht grondig gerestaureerd zou worden. Bij die gelegenheid wordt ook, met de nieuwste technieken, het schilderij millimeter voor millimeter en laag voor laag in beeld gebracht. Op deze manier hopen de onderzoekers exact te kunnen reconstrueren op welke wijze Rembrandt tewerk is gegaan.

Dit onderzoek en de daaropvolgende restauratie (het doek is tussen 1642 en 1976 al zo’n 25 keer onder handen genomen) zal – zo kondigde Dibbits vol trots aan – ‘op zaal’ gebeuren. Het onderzoeksteam werkt in een grote glazen ruimte, gemaakt van speciaal voor dit doel vervaardigd wit glas dat een minimale spiegeling veroorzaakt. Het publiek kan op zeven meter afstand de werkzaamheden volgen. En voor wie niet naar Amsterdam kan of wil reizen: er komt ook een speciaal videokanaal zodat het publiek online getuige kan zijn van wat de onderzoekers nog voor bijzonders onder het vergeelde vernis zullen gaan aantreffen.

Amsterdam en de Nachtwacht

De mannen op het meesterwerk van Rembrandt

Uitgeverij Prometheus

Amsterdam 2018

154 blz., ? 18,99

ISBN 978 90 446 3858 5