Lelijk maar slim

Haar korte huwelijk met de beruchte Engelse koning Hendrik VIII maakt van Anna van Kleef misschien wel de minst bekende van zijn zes vrouwen. In de geschiedenisboeken werd ze lang in een negatief daglicht gesteld. Maar dat beeld wordt nu door historici hertekend.

Uit wat volgt, zal blijken dat ze een voorbeeld was van deugdzaamheid, en dat ze door het Engelse volk en uiteindelijk ook door haar koninklijke gemaal gewaardeerd en gerespecteerd werd. En of ze echt zo lelijk was, is ook voorwerp van twijfel.

Na de dood van Hendrik VIII zijn derde vrouw, Jane Seymour, in het kraambed, eind oktober 1537, schuimen Engelse diplomaten de Europese hoven af op zoek naar een opvolgster. Kandidate nummer één is Christina van Denemarken, de bloedmooie nicht van keizer Karel V en hertogin van Milaan. Maar, met de scheiding van Catharina van Aragon en de onthoofding van Anne Boleyn in het achterhoofd, wijst zij het koninklijke aanzoek beleefd af. Hendrik is zéér ontgoocheld. De volgende op de lijst van minister Cromwell is de 24-jarige Anna, dochter van de Duitse hertog Johan III van Kleef. Zijn gezant Christopher Mont heeft niets dan lof: ‘Everyman praiseth the beauty of the said Lady, as well for the face, as for the whole body, above all other ladies excellent.’ En wat Hendrik charmeert: ‘She excelleth, as far as the Duchess of Milan, as the golden sun excelleth the silver moon.’ Met dit huwelijk stuurt Thomas Cromwell aan op een alliantie met de protestantse vorsten en rijkssteden in Duitsland. En ook Hendrik ziet een huwelijk zitten. Toch vraagt hij om een portret, en hij stuurt zijn hofschilder Holbein de Jonge naar Duitsland. Die klaart de klus in minder dan een week, met succes. Hendrik is uitermate opgetogen. Maar de ontnuchtering zal niet lang op zich laten wachten. Dra zal blijken dat Holbein een erg geflatteerd portret van zijn model heeft geschilderd. Hij wordt op staande voet ontslagen.

Op 4 oktober 1539 wordt het huwelijkscontract in Londen ondertekend. Nu moet alleen nog de reisroute bepaald worden. Over land door Vlaanderen naar Calais, maar dat vereist een vrijgeleide van katholieke aartsvijand Karel V. Of over zee, via de Zuiderzee en de Noordzee. Hendrik verkiest de zeeroute. Maar die van Kleef vinden de zeereis te riskant. De vrijgeleide is er op 19 oktober en het uitgebreide gezelschap vertrekt de maand erna vanuit Düsseldorf. De lange stoet vordert zeer traag door de Nederlanden. De intocht in Antwerpen brengt massaal veel volk op de been. Pas op 11 december arriveren ze in Calais. En dan is het wachten op gunstige wind voor de oversteek. Wanneer ze op de 27ste eindelijk de rede van The Downs bereiken, is het weer nog altijd archislecht: stormwind en hagelbuien. Het duurt een eeuwigheid voor ze de tros met de uitzet, de paarden en de vergulde karos aan land krijgen. Een slecht omen?

Hendrik verteert de vernedering niet

En dan op naar Londen. De overgang van oud naar nieuw brengt Anna door in Rochester. De officiële ontmoeting met haar bruidegom is voorzien twee dagen later in Blackheath. Maar, op die 1ste januari 1540 – ze is amper vijf dagen in Engeland en ze heeft haar toekomstige echtgenoot niet eens gezien – wordt haar lot daar in Rochester bezegeld. Anna staat voor het raam naar een bull-baiting op het marktplein ter harer ere te kijken, als plots zes identiek geklede heren binnenkomen. Een van hen kust haar, geeft haar een geschenk en begint haar vrijpostig het hof te maken. Totaal van streek houdt ze de gentleman af. Daarop verlaat die de kamer en keert terug zonder vermomming, in een purperen fluwelen jas. Het is de koning. Iedereen buigt. Anna, vuurrood, bijna tot tegen de grond. Dat ze hem niet herkend heeft, neemt Hendrik haar vreselijk kwalijk. Het had passionele liefde op het eerste gezicht moeten zijn. Maar Anna kan het niet helpen. Door haar strenge Duitse opvoeding is ze niet vertrouwd met romances in hoofse kringen. Geliefden worden er verondersteld gemakkelijk door de vermommingen van hun aanbidders heen te kijken. Anna heeft in haar eerste belangrijke test gefaald.

Hendrik verteert de publieke vernedering niet. Tegen een van zijn bedienden zegt hij smalend: ‘I see nothing in this woman as men report of her, and I marvel that wise men would make such report as they have done!’ Hiermee is Cromwell een verwittigd man. Zeker nadat Hendrik hem later toesnauwt: ‘Als ik geweten had wat ik nu weet, was ze mijn rijk nooit binnengekomen!’ Op zaterdag 3 januari logeert het paar in Greenwich. Terwijl Hendrik Anna naar haar appartement begeleidt, bijt hij Cromwell toe: ‘Heb ik het niet gezegd? Ze is verre van zo mooi als mij verteld is!’ Hendriks humeur bereikt nu een dieptepunt, en de trouwplechtigheid voorzien voor de dag erop wordt uitgesteld. Anna slikt de vernedering deemoedig. Maar Hendrik geeft de Privy Council de opdracht een spoedige uitweg uit het huwelijk te zoeken. Zijn hoop is gesteld op een prehuwelijkscontract dat ooit zou afgesloten zijn met de zoon van de hertog van Lotharingen. Maar de Duitse delegatie ontkent stellig. De dag erop doet Hendrik Anna voor de Kroonraad zweren dat ze nooit enig huwelijkscontract heeft afgesloten. Ook die vernedering ondergaat ze gedwee.

‘Hoe zou ik nog maagd kunnen zijn?’

Nu kan Hendrik er niet meer onderuit. Op 6 januari 1540 wordt het huwelijk officieel ingezegend. Maar dan volgt de genadeslag. Tijdens hun eerste nacht wordt het niet ‘geconsumeerd’. Hendrik heeft namelijk een fysieke afkeer van zijn Duitse bruid: ‘I liked her before not well, but now I like her much worse. For I have felt her belly and her breasts, and thereby, as I can judge, she should be no maid [maagd].’ En hij raakt haar niet aan. Zijn dokters raden hem aan de volgende nacht over te slaan. Maar ook de twee daarop volgende nachten wordt ‘de daad’ niet gesteld. Toch is hij niet impotent, bezweert hij hen, want hij heeft twee natte dromen gehad. Hij is er zeker van dat hij het wel met iemand anders kan doen, maar niet met haar. Om de schijn op te houden, slapen ze wel om de andere nacht bij elkaar. Anna zelf begrijpt er niets van. Ze is totaal naïef en onwetend opgevoed op seksueel gebied. ‘Hoe zou ik nog maagd kunnen zijn’, zegt ze tegen Lady Rochford, ‘Ik slaap iedere nacht bij de koning. Als hij naar bed komt, kust hij mij, neemt mijn hand en zegt goeienacht, liefste. En ’s morgens kust hij mij en zegt mij vaarwel. Is dat niet genoeg?’ En ze besluit: ‘I am content with this, for I know no more.’ Toch beseft ze dat er iets niet klopt. Maar ze durft er met niemand in haar naaste omgeving over spreken en niemand met haar.

Het leven gaat door. Op 4 februari is er een grootse praalstoet op de Thames. De kanonnen van de Tower vuren meer dan duizend schoten af, en de massa juicht enthousiast. Maar het nieuws verspreidt zich in steeds bredere kringen. En de zwarte piet is meer en meer voor Cromwell, hoewel Hendrik hem in april promoveert tot graaf van Essex en Great Chamberlain of England. Een schijnbeweging. Op Mayday is er weer een grootse optocht, maar deze keer rijdt Anna alleen. Hendriks gekwetste been speelt hem parten. Maar ’s nachts, en zelfs bij klaarlichte dag, roeit hij wel helemaal alleen naar de overkant van de Thames, beweren kwatongen. Hij heeft er een maîtresse, de jonge Catherine Howard. Het komt Anna ter ore, maar weer ondergaat ze de vernedering gewillig.

Anna is een toonbeeld van wellevendheid

En dan komen de zaken in een stroomversnelling. Op 10 juni wordt Cromwell opgesloten in de Tower en ter dood veroordeeld. Omdat hij onontbeerlijk is bij de afhandeling van zijn scheiding, laat Hendrik hem nog een paar weken in leven. ‘Uit dank voor bewezen diensten’ zal hij hem de gruwel van martelingen en een vreselijke doodsstrijd besparen. Op 28 juli wordt hij onthoofd. Anna van Kleef krijgt op 24 juni het bevel het hof te verlaten. Ze moet verhuizen naar Richmond Palace, zogezegd voor haar gezondheid. En weer aanvaardt ze waardig. Op 6 juli wordt ze dan officieel op de hoogte gebracht van Hendriks intentie om hun huwelijk te laten ontbinden. De Privy Council velt het vonnis op 9 juli. Na een korte emotionele crisis ziet Anna de realiteit dapper onder ogen, nadat Hendrik haar heeft laten weten dat hij haar eervol zal behandelen ‘als zijn zuster’. Ze krijgt een jaartoelage van 4.000 pond en Richmond Palace en Bletchingley Castle als residenties. Op de 17de schrijft ze haar broer dat ze geen correspondentie uit Kleef meer wil ontvangen, en op de 21ste dat ze tevreden is met haar behandeling door de koning. Diezelfde dag stuurt ze Hendrik ook de ring terug die hij haar op hun trouwdag heeft gegeven, met de vraag hem in stukken te breken ‘as a thing which I know of no force or value’.

Dat ze haar lot gedwee aanvaardt, maakt Anna erg populair bij het volk. De Franse ambassadeur Marillac schrijft: ‘Her divorce had been to the great regret of this people, who loved and esteemed her as the sweetest, most gracious and kindest Queen they ever had or would desire.’ Zelfs Hendrik verzacht zijn houding tegenover haar. Blijvend. Ze is ook altijd welkom aan het hof. Maar de eerste maanden houdt ze zich wijselijk op de vlakte. Dan, met Nieuwjaar 1541, doet Hendrik haar twee prachtige paarden cadeau met paarse fluwelen dekkleden. En op 3 januari nodigt hij haar uit aan het hof voor een ontmoeting met de nieuwe koningin, Catherine Howard. Anna begroet haar nederig op beide knieën. Ze dineren samen en daarna dansen Anna en Catherine samen. Ook de volgende dag verloopt in een gezellige sfeer en bij het afscheid schenkt Catherine Anna een ring en twee schoothondjes.

Lieveling van het volk

En toch blijft ze hopen op de troon. Na de onthoofding van Catherine Howard op 13 februari 1542 onderneemt haar broer een diplomatiek initiatief om haar huwelijk met Hendrik nieuw leven in te blazen. Maar de koning wil hem niet ontvangen en de Kroonraad steekt er een stokje voor. Wanneer Hendrik het jaar daarop Catharine Parr een huwelijksaanzoek doet, is ze eens te meer zwaar ontgoocheld, want – aldus de Franse ambassadeur – ze vindt dat ‘Catherine is her inferior in beauty and gives no hope of posterity to he King, for she had no children by her two first husbands.’ Even heeft ze een dip. Ze beweert dat ze nog liever in haar ondergoed terug zou terugkeren naar haar moeder dan nog langer in Engeland te blijven. Maar ook deze ultieme slag komt ze waardig te boven en ze trekt zich terug in de schaduw. Over de volgende vijftien jaren is niet veel te melden, maar ze blijft geliefd bij het volk. Ze sterft aan kanker op 16 juli 1557, zes maanden na haar 42ste verjaardag.