Hoe Gaston de Gerlache een Belgische basis stichtte op de Zuidpool

Gaston de Gerlache is in de eerste plaats de zoon van zijn vader. Het is om zijn erfenis op te nemen dat hij de Belgische Antarctische expeditie van 1957-1959 op poten zet. Maar hij is zeker ook zelf een groot ontdekkingsreiziger, want hij richt de Koning Boudewijnbasis op en brengt, zij het niet zonder angsten en haperingen, een volledig onbekend gebied in kaart.

Gaston de Gerlache wordt op 17 november 1919 in Brussel geboren als enige zoon van Adrien de Gerlache en zijn tweede vrouw, de Zweedse Elisabeth Höjer. Hij krijgt een zorgvuldige opvoeding die zowel de schone kunsten als de scouts omvat (totem: Bazig Reekalf). Hoewel hij pas 14 jaar oud is als zijn vader sterft en Adrien hem nooit over zijn expedities heeft verteld, wordt zijn jeugd sterk beïnvloed door diens erfgoed. Adrien werd namelijk omringd door wetenschappers en andere persoonlijkheden die hij tijdens zijn carrière als ontdekkingsreiziger had ontmoet en de familiezolder staat vol met overblijfselen van zijn polaire avonturen. Bovendien heeft hij zijn 12-jarige zoon meegenomen op een reis naar de Noordpool, waar deze met verwondering aan terugdenkt. Zijn hele leven lang wordt Gaston zowel geïnspireerd als onder druk gezet door het imago van Adrien.

Op 20-jarige leeftijd kiest hij voor een carrière als officier, maar zodra hij naar de Koninklijke Militaire School gaat, breekt de oorlog uit. Na zijn gevangenneming in Frankrijk wordt hij naar een stalag in Duitsland gestuurd, waar hij dwangarbeid moet verrichten. Na zes maanden kan hij met een konvooi van gevangenen naar België terugkeren. In Brussel schrijft hij zich in aan de Facultés universitaires Saint-Louis, waar hij filosofie studeert en tegelijkertijd betrokken raakt bij het verzet, bij het inlichtingennetwerk Luc-Marc. Aan het eind van de zomer van 1942 wordt zijn cel ‘verbrand’ en moet hij naar Engeland vluchten. Na een reis van meer dan zeven maanden, waarin hij de gevangenissen van Franco en een bewogen overtocht meemaakt, komt Gaston aan in Londen, waar hij zich aansluit bij de RAF. Hij ondergaat een lange opleiding in Canada, waarna hij piloot wordt, maar niet op tijd terugkeert om te vechten. Na de oorlog neemt hij ontslag uit het leger.

De Belgische Antarctische Expeditie 1957-1959

Na de oorlog gaat Gaston opnieuw rechten studeren en wordt hij bedrijfsjurist, terwijl hij in een reservesquadron blijft vliegen. Pas tien jaar later krijgt hij de kans om in de voetsporen van zijn vader te treden, als het Internationaal Geofysisch Jaar (IGJ) aanbreekt. Het IGJ is een project om gedurende 1957-1958 zoveel mogelijk wetenschappelijke gegevens – waaronder meteorologische data – te verzamelen in drie grote gebieden (Antarctica, de Noordpool en de Equatoriale Gordel). 67 landen nemen deel. Na de mislukkingen van de wetenschappers Hoge en Bastin om België te laten deelnemen, besluit Gaston de Gerlache de eminente rol van zijn vader bij de eerste wetenschappelijke verkenning van Antarctica over te nemen. Een intense lobby- en propagandacampagne begint om bij politici en het brede publiek interesse voor het project te wekken. Na een jaar van intensieve inspanningen krijgt hij de financiering rond. De Gerlache en zijn partners leggen het wetenschappelijke programma en de overwinteringsplaats vast. Zij regelen nauwgezet materiële en logistieke kwesties en stellen een team van 17 man samen. Op 12 november 1957 vertrekt de Belgische Antarctica-expeditie vanuit Antwerpen aan boord van twee Noorse schepen: de Polarhav en de Polarsirkel. De opvarenden delen de ruimen en overvolle dekken met het bouwmateriaal voor een basis – de Koning Boudewijnbasis –, technisch en wetenschappelijk materieel, voedsel, benzine, vierentwintig Groenlandse honden, acht sleeën, twee Sno-Cats (rupsvoertuigen), een sneeuwscooter, een tweezitsvliegtuig en een helikopter. De twee schepen doen Tenerife en Kaapstad aan. Van daaruit is het een reis van 4000 km naar de landingsplaats. Op 20 december varen de twee schepen het pakijs binnen. Na zes dagen van moeilijke vooruitgang door het ijs zetten De Gerlache en zijn mannen, niet zonder een klein helikopterongeluk, voet op dit maagdelijke deel van Antarctica. De baai krijgt de naam Koning Leopold III-baai. Twee weken later, op 11 januari 1958, wordt met veel emotie de Koning Boudewijn-basis ingehuldigd.

De Koning Boudewijn-basis

Deze basis bestaat uit drie geprefabriceerde eenheden die door een lange gang met elkaar verbonden zijn en de namen Power, Science en Quarters dragen. Er is stromend water, een radio en individuele nissen voor iedereen, hoewel de mogelijkheid om tijd voor zichzelf te nemen heel relatief is in zo’n nauwe en weinig geluiddichte ruimte. Huishoudelijke taken beheersen het leven op de basis, zonder onderscheid tussen technici en wetenschappers. Die laatsten beginnen onmiddellijk met hun waarnemingen en de eerste raid van drie weken wordt uitgevoerd om het gebied te verkennen. De motoren van vliegtuigen en helikopters hebben te lijden onder de kou en de sneeuw, wat bij gedwongen landingen voor enige onrust zorgt. De sneeuwstormen kunnen hevig zijn, maar de schoonheid van het landschap compenseert alle pijn. Al snel begint de poolnacht en daarmee de routine van onderhoud en observaties. Hij zal drie maanden duren. Ondanks enkele technische problemen en onvermijdelijke kleine relationele spanningen, verloopt de overwintering vlot.

De Belgica

Terwijl de poolnacht relatief zacht is, brengt de terugkeer van de zon bijna permanent slecht weer. Toch worden de luchtactiviteiten hervat en op 17 oktober gaat de grote zomerraid van start. Er worden zes depots opgezet langs de route en bij elk daarvan worden waarnemingen gedaan. Het einddoel is een kleine onbekende bergketen, die de Belgica-bergen wordt genoemd, naar het schip van Adrien de Gerlache. Deze worden bereikt op 2 december, maar drie dagen later gebeurt er een ongeval. Een band van het vliegtuig scheurt bij de landing. De eerste taak bestaat erin te voet een man te redden die geïsoleerd is achtergebleven in het karkas van het vliegtuig, en vervolgens met vier personen per slee terug te keren naar de vorige depots. Beetje bij beetje ontdoet het team zich van het overbodige: het houdt slechts één tent en één slee over en zet ondanks het melkachtige weer zijn tocht voort. Uiteindelijk worden de teamleden tien dagen later gered door een Sovjet-vliegtuig. Xavier de Maere, de tweede bevelhebber van de Belgische expeditie, zag zijn metgezellen niet terugkomen en deed een beroep op zijn Russische ‘buren’, die zich op meer dan 2000 kilometer van de Koning Boudewijn-basis bevonden. Hun grote vliegtuigen redden de in moeilijkheden verkerende Belgen. Midden in de Koude Oorlog verbroederden de twee teams met veel wodka.

In januari-februari 1959 komt de Polarhav de zeventien mannen oppikken. Hij komt opnieuw vast te zitten in het pakijs, maar een Amerikaanse ijsbreker, de Glacier, komt hem te hulp. De terugreis verloopt zonder problemen en op 2 april wordt de Polarhav triomfantelijk verwelkomd in Oostende.

Als luitenant-kolonel van de luchtmacht, burgemeester van Mullem, industrieel en voorzitter van verschillende verenigingen en commissies wacht Gaston de Gerlache nog een vol leven tot aan zijn dood op 13 juli 2006.