Kordaat hervormer

Prent van het standbeeld van Johan Rudolf Thorbecke op het Thorbeckeplein in Amsterdam. Prentmaker is Richard Brend'amour, het beeld is gemaakt door Ferdinand Leen-hoff. Voor de Belgische afscheiding was Thorbecke professor aan de Gentse universiteit. (Rijksmuseum Amsterdam)

Redactie Knack

18-12-2018, 20:00 Bijgewerkt op: 21-01-2021, 07:46

Een biografie van Thorbecke? Was er dan nog geen biografie? Natuurlijk heeft de grote staatsman Johan Rudolf Thorbecke al meerdere levensbeschrijvingen gehad. Maar een biografie is meestal maar beperkt houdbaar, zeker van grote staatslieden. Nieuw bronnenmateriaal, nieuwe inzichten en vooral een nieuwe tijd zijn vaak aanleiding bijzondere mensen opnieuw te portretteren.

Waarom dan nu deze biografie? De auteur, historicus Remieg Aerts, zegt erover dat de vakliteratuur de laatste jaren behoorlijk is toegenomen en het horbeckearchief in het Nationaal Archief aangevuld, zodat een moderne wetenschappelijke biografie gerechtvaardigd is (p. 9). Maar misschien is ook de tijd er wel rijp voor. Thorbecke was een hervormer, die zijn tijd goed aanvoelde en een hekel had aan gevestigde instituties. Hij zag dat zijn tijd vroeg om een moderne, goed georganiseerde staat, een modern staatsburgerschap, met onder meer rechtsgelijkheid en actieve betrokkenheid.

Leven wij nu ook niet in zo’n tijd? Een tijd waarin de techniek ons een nieuwe levenswijze opdringt, waarin de verhouding tussen overheid en burgers verandert en waarin schaalvergroting en nationalistische gevoelens met elkaar wedijveren? Hoe ging een staatsman als Thorbecke daarmee om? En hoe reageerden de mensen om hem heen op hem?

Met die gedachten las ik het hoofdstuk over de grondwetsherziening van 1848. Dit feit wordt algemeen nog steeds als de grondslag van onze huidige parlementaire democratie gezien en als de vestiging van de ministeriële verantwoordelijkheid. Thorbecke’s uitleg hiervan verdient naar mijn idee een tegeltje: ‘Men fingeert, dat het stelsel der ministers den vorstelijken wil uitdrukt; doch inderdaad is het de wil der ministers, die onder koninklijke handteekening regeert. Zoo de koning nog kapitein is op het vaartuig, het sturen, koers en bestemming hangen geheel van de stuurlieden af.’ Toch droeg Thorbecke zelf geen verantwoordelijkheid voor deze grondwetsherziening. Hij werd pas in 1849 minister van Binnenlandse Zaken.

Zijn geest bepaalde vooral de ideeënvorming in de jaren veertig van de 19de eeuw, waarvan de grondwetsherziening het gevolg was. Zelf kon hij in de daaropvolgende decennia als minister uitvoering geven aan die ideeën op het terrein van staatsinrichting, onderwijs, politiek, gezondheidsbeleid en infrastructuur.

De auteur slaagt er uitstekend in het werkzame leven van Thorbecke te vervlechten met het persoonlijke. Vooral daarin wordt zijn karakter duidelijk: een weinig plooibare workaholic, excentriek, met een enorme geldingsdrang en dwingende persoonlijkheid. Hij was de machtigste politicus van zijn tijd. Tegelijk koesterde hij een grote liefde voor zijn vrouw Adelheid en zijn gezin, voor zijn familie en vrienden. De talloze bewaard gebleven brieven zijn daarvan het vertederende bewijs.

Aerts’ boek is veel leesplezier, een naslagwerk en misschien wel een inspiratiebron voor onze tijd.