In de schaduw van de kerk

Dat alle wegen naar Rome leiden, weet iedereen. Maar niet iedereen is vertrouwd met de vaak ondoorgrondelijke paden van het Vaticaan, die dit nummer van Knack Historia in kaart wil brengen. Populair werk van Dan Brown en een televisiereeks zoals die over het geslacht Borgia maakten ook een breder publiek nieuwsgierig naar de intrigerende wereld achter de façade van de stadstaat in hartje Rome. Wat zich achter de muren van de Sint-Pieters basiliek afspeelt, was lang het unieke terrein van historici. Maar nu blijkt dat het leven in de ministaat met soms onbegrijpelijke benoemingen en verdachte overlijdens ook een uitdaging is voor onderzoeksjournalisten.

De eerste aanhangers van het christendom stierven vaak een marteldood. Niet omdat ze geloofden in hun ene God maar omdat ze weigerden om hun geloof een plaats te geven in het Romeinse godendom en de staatsstructuur die daarmee verband hield. Geloof werd politiek en dus gevaarlijk. In de loop van de vierde eeuw werden de rollen omgekeerd, toen het christen dom met zijn attractieve verkondigings stijl onder keizer Constantijn een ander label opgeplakt kreeg. Het was niet langer een gevaarlijke superstitio, maar een toegestane religio. Zo ontstond het Caesaropapisme, werd het christendom de overheersende godsdienst en pasten het zwaard en het kruis in dezelfde schede.

Toen het Romeinse imperium uiteen brokkelde, namen de opvolgers van Petrus de sleutels van het keizerrijk in handen. De keuze van een paus en zijn entourage werd gaandeweg een zaak van hoven en paleizen. De Renaissance vroeg om aangepaste decors. Die bouwen kostte geld en met het organiseren van de geldstromen kwamen de intriges. Dat ging niet zonder slag of stoot. De augustijnermonnik Maarten Luther klaagde de wantoestanden aan en spijkerde in 1517 zijn stellingen aan de deur van de kerk in Wittenberg. Reformatie en contrareformatie gingen niet alleen over theologie. Ze gingen ook om centen en wat daarmee gebeurde. De kerk van de armen werd een paternalistische kerk voor de armen, waarin slechts af en toe tegenstemmen klonken die vervolgens met schijnprocessen monddood werden gemaakt.

Het Vaticaan is nu herleid tot een lapje grond van 44 hectare met duizend inwoners dat nog altijd een wezenlijk impact heeft op wat vele miljoenen mensen denken en doen. Maar de schatkist van dat staatje wordt nog altijd niet alleen door de uitgave van postzegels en munten gevuld. In die schatkist mag weinig licht schijnen. De huidige paus, Franciscus, wil daar verandering in brengen maar dat gaat niet vanzelf. Waar Johannes Paulus II optrad als een leider met een politieke agenda en Benedictus XVI het geloof wilde promoten, rees de vraag of met Franciscus tijd van de kerk van de armen eindelijk aangebroken was. En of de Argentijn Jorge Bergoglio daarom voor de naam Franciscus koos?

Het is een vraag die, zoals andere, wacht op een antwoord. Zoals, bijvoorbeeld, de rol die het Vaticaan bij de Holocaust speelde. Onderzoekers en theologen die een andere visie op mens, God en kerk wilden uitdragen, werden regelmatig op het matje geroepen en kregen spreek- en schrijfverbod. Terwijl er ondertussen, in andere kamers van het Vaticaan, minder ethische en theologische gesprekken werden gevoerd. Wist de CEO van de NV Vaticaan wat zijn directeurs en adviseurs deden? Had hij zicht op balansen en inkomsten? Werd er duidelijk over seksueel misbruik gecommuniceerd?

Deze Knack Historia beschrijft intriges en events en probeert om fictie en mythe te onderscheiden van realiteit. Het Vaticaan had zelden veel geduld met kritiek. Wie te dicht bij de waarheid kwam, maakte kans op de brandstapel. Klokkenluiders wisten dat hun uur was geteld.