Hofarchitect in Polen Tilman van Gameren

Via de open ramen van het conservatorium in Warschau is een wervelende wirwar van zangstemmen en instrumenten te horen. Aan de andere kant van het Gninski Pallast, dat tegenwoordig dienst doet als Chopinmuseum, staat een hijskraan bij oprukkende nieuwbouw. Het paleis ziet er bijna sober uit met aan voor- en achterzijde timpanen en borstbeelden in medaillonvormige nissen. Het is één van de herbouwde creaties van Tilman van Gameren.

Deze Hollandse architect wist roem te vergaren in Polen. Meer dan zeventig van zijn ontwerpen (merendeels omvangrijke gebouwen) werden gerealiseerd: kerken, kloosters, paleizen en buitenhuizen. G-Geschiedenis bezocht bouwwerken van deze architect in Warschau, Krakau, Rzeszow en interviewde architectuur-historicus prof. dr. Stanislaw Mossakowski, die een boek over hem schreef.

‘Groot schilder van mythologische scenes en naakten’

Tilman van Gameren (1632-1706) werd in Utrecht geboren en woonde met zijn ouders aan de Oude Gracht. Zijn vader was kleermaker; hijzelf ging in de leer bij architect Jacob van Campen (Paleis op de Dam, Mauritshuis, Paleis Noordeinde). Nadat hij geld van zijn overleden vader had geërfd, trok hij als jonge man naar Duitsland en Frankrijk. Mede in die periode zou hij, volgens prof. Mossakowski breed geschoold zijn in militaire en civiele architectuur, geometrie, wiskunde, fysica, geografie, filosofie en literatuur. In Venetië, met zijn rijke kerk- en paleisarchitectuur rond de Canal Grande, waar Tilman vijf jaar verbleef, werd hij vooral bekend als schilder van veldslagen en door collega Boschnini getypeerd als ‘een bijzonder colorist en een groot schilder van mythologische scenes en naakten’. Uit die periode is alleen nog een zelfportret in schetsvorm bekend, getekend op een blaadje met aantekeningen. Tilman leerde niet alleen de Palladio-bouwstijl kennen, maar ook Heraclius Lubomirski, zoon van een hofmaarschalk en belangrijk leidinggevend figuur in Polen, die in zijn jeugd in Leiden gestudeerd had. In 1662 trad Tilman als vestingbouwkundig ingenieur in zijn dienst, ontwierp forten, bruggen, verdedigingsmachines en vocht zelfs mee tijdens veldslagen tegen de Turken.

Koning Michael Korybut Wisniowicki stelde hem in 1672 aan als hofarchitect en vier jaar later werd hem adellijke status verleend. Tilman trouwde met de edelvrouw Anna Komorowska en al snel ontwikkelde hij zich tot de belangrijkste Poolse Barok-architect, ontwierp voor allerlei hooggeplaatste adellijke personen tientallen stadspaleizen, villa’s, land- en buitenhuizen en verbouwde kastelen, maar ook siertuinen, waterpartijen, fonteinen, grotten, grafmonumenten, tuinpaviljoens en decoreerde binnenvertrekken met uitbundig gebeeldhouwde en geschilderde elementen, kenmerkend voor de Barok.

Strakke symmetrie met zwierig beeldhouwwerk

In het Lazienkapark te Warschau bouwde Tilman bij het toenmalige Ujazdow kasteel een badpaviljoen. Dit van binnen rijk gedecoreerde juweeltje bevindt zich op een eilandje in een vijver met zwanen. Je kunt de drie nog bestaande wit-blauwe vertrekken bezoeken. Ze werden later opgenomen als onderdeel van een paleisje, dat het gehele eilandje bestrijkt. Tilman decoreerde de vertrekken met geblokte plavuisvloeren en reliëfabeeldingen met daarboven schelpvormige omlijstingen, Delftsblauwe tegeltjes (met afbeeldingen van molens), spiegels, vazen op consoles, geschilderde portretten aan de wanden en rijk geornamenteerde plafonds.

Het merendeel van zijn creaties stond, en een klein deel staat nog in Warschau, zoals het Krasinskipaleis met zijn tempelachtige voor- en achtergevel met driehoekige timpanen vol figuren. Zo’n fronton, met staande figuren er bovenop, paste ook Van Campen toe bij het Amsterdamse stadhuis, maar voor Polen was het een nieuwe stijlvorm. In andere gebouwen paste Tilman classicistische gevelkolommen toe. Zijn stijl werd gekenmerkt door een strakke symmetrie en heldere maatverhoudingen, getooid met theatrale ornamenten en zwierig beeldhouwwerk.

Prof. Mossakowski is architectuur- en kunsthistoricus, verbonden aan het Institute of Art History of the Polish Academy of Science in Warschau. Tijdens een ontmoeting met hem in het park voor het Krasinski Pallast wijst hij vanaf een bankje naar de nog originele timpaan van de achtergevel: ‘Daarin zie je een strijdwa-gen met paarden en strijdende voorvaderen van de Krasinski familie’. Vervolgens wijst hij op het afgebeelde wapenschild van de familie Krasinski: ‘Het paleis is erg interessant, niet representatief voor een burgerlijke residentie, eerder ontworpen als een koninklijk paleis. Krasinski zag zichzelf als meer dan een vertegenwoordiger van oude familiehelden en landadel, had nogal een hoge dunk van zichzelf.’ Op een bord staat onder andere vermeld, dat Andreas Schlüter (1660-1714) de beelden maakte, geïnspireerd door klassieke beelden van Michelangelo Palloni (1637-1712). Tegenwoordig doet het paleis dienst als archief.

Veel is in de oorlog verwoest

We lopen naar de Kotowski-kapel vlakbij, terwijl Mossakowski vertelt waar langs onze route door Tilman ontworpen gebouwen stonden, zoals een raadhuis en daarnaast een gebouw met winkels, inmiddels door oorlogen, opstanden en de tand des tijds verloren gegaan. Mossakowski: ‘Tijdens mijn studie in Krakau stuitte ik op bewaard gebleven tekeningen van Tilman van Gameren, ben ze gaan bestuderen en ik kende de Annakerk in Krakau, die ik prachtig vond. Het treurige is, dat veel van zijn bouwwerken in de Tweede Wereldoorlog vernietigd zijn door de Duitsers. Hij is een van de belangrijke vertegenwoordigers van de Classicistische Barokkunst. Zijn werk beïnvloedde architecten tot buiten Polen. Zoals zijn leerling Schlüter, die als Pruisisch hofarchitect onder andere het Berliner Stadtschloss ontwierp, waarbij hij details van het Krasinskipaleis overnam, net als bij gebouwen in Sint Petersburg.’ De Kotowski-kapel is van binnen en buiten geheel door Tilman ontworpen. De rijk geornamenteerde kapel, een zijbeuk van de dominicaner St. Jacek-kerk, heet een zwart-witte tegelvloer en veel zwart-wit elementen. Tilman ontwierp hem voor de destijds zeer rijk geworden familie Kotowski, die tot de adel was gaan behoren. Mossakowski wijst naar twee gebeeldhouwde figuren: ‘Kotowski en zijn vrouw. Hun mausoleum bevindt zich onderaan die trap onder de kapel.’ De grafmonumenten zijn zichtbaar door een getralied hekwerk heen.

Bij kerkontwerpen had Tilman van Gameren een voorkeur voor ronde gebouwen met een koepel in het midden, wat het toppunt van harmonie symboliseerde. De kerk van de benedictijner zusters van het Heilige Sacrament in Warschau werd tussen 1688 en 1692 gebouwd in de vorm van een Grieks kruis met een centrale, groen koperen koepel; de vier kruiszijden voorzien van frontons. De witte kerk staat aan een hellend plein voor een klooster. Binnen is de herbouwde kerk eveneens sober wit en via een opengewerkt hekwerk als scheidingswand zie ik tijdens een bezoek in een aangrenzende ruimte twee nonnen in lange banken geknield en verzonken in gebed. Vroeger was in de koepelrand een schildering aangebracht waarop Tilman in een toen nog wild landschap aan opdrachtgever Lubomirski een tekening liet zien met zijn kerkontwerp (zie pagina 52).

800 tekeningen herontdekt

Bij paleizen en buitenhuizen moest Tilman rekening houden met de smaak van lokale landadellijke opdrachtgevers, die vaak robuustheid en comfort lieten prevaleren boven een subtiele esthetiek (bovendien leed geraffineerde gevelornamentiek al snel onder het soms barre klimaat). Hij ontbeerde soms bekwame handwerkslieden en moest het doen met beschikbare materialen. Daardoor kon hij minder met natuursteen en marmer werken en was aangewezen op gips en baksteen. Bijzonder is dat 800 van zijn bijna duizend schetsen drie eeuwen overleefd hebben en zich nu nog in de Universiteitsbibliotheek in Warschau bevinden. Er zijn schetsen bij van retabels, tabernakels, kansels, tomben, epitafen, koorstoelen en vloerpatronen. Ze werden in 1934 herontdekt als bundel papier, met touw samengebonden en deels in 2003 getoond in het Paleis op de Dam, toen daar een tentoonstelling aan hem werd gewijd. Hij tekende met pen, kwast, potlood, rood krijt en gebruikte soms voor vlakvullingen Indische inkt. Mossakowski: ‘Uit de tekeningen blijkt hoeveel verstand hij had van de grondbeginselen van compositie en perspectief. Foutloze pennenstreken zijn kenmerken van zijn hand. Hij was een uiterst veelzijdig man, een geweldig ontwerper en ook een voortreffelijk tekenaar.’ Met behulp van zijn tekeningen kon het Krasinski-paleis na de Tweede Wereldoorlog zorgvuldig worden herbouwd.

In Bialystok ontwierp Tilman het Branickipaleis en in Krakau de Sint-Anna universiteitskerk, in 1703 gereedgekomen, die nog steeds midden in het centrum staat. Destijds wilden professoren een langwerpig gebouw gebaseerd op een kerk in Rome, maar Tilman wist het door visuele ingrepen toch een vierkante indruk mee te geven. In het zuidoostelijk gelegen stadje Rzeszow werd in 2017 voor het plaatselijke museum een wandelpromenade aangebracht. Het museum is gevestigd in een vroeger Piaristenklooster met binnentuin en een school, deels door Tilman ontworpen, evenals de aangrenzende kerk, waar op een doordeweekse ochtend ook nu nog gelovigen geknield in de banken bidden, hun gezicht naar het hoofdaltaar gericht.

Deze in Holland vrijwel onbekende architect, die in Polen bekend werd onder de naam Tylman Gamerski, stierf in 1706 als een gerespecteerd en welgesteld man in zijn eigen huis in Warschau.