Hebt u ooit al eens een quote van een van deze drie historische figuren gedeeld op sociale media? Dan bestaat de kans dat u woorden hebt verspreid die deze beroemdheden nooit in de mond hebben genomen. Dat mocht onlangs ook de Amerikaanse politicus Ron DeSantis ondervinden. Citaatexpert Gerald Krieghofer legt uit hoe u zichzelf tegen ‘valse citaten’ kunt beschermen.
Ron DeSantis, de gouverneur van Florida, trok zich terug uit de Republikeinse voorverkiezingen met een citaat van Winston Churchill: ‘Succes is niet definitief, falen is niet fataal: het is de moed om door te gaan die telt.’
Krieghofer: Een mooie uitspraak, maar helaas niet van Churchill. Een paar jaar geleden ontdekte de Amerikaanse citaatonderzoeker Garson O’Toole het citaat voor het eerst in een advertentie voor biermerk Budweiser uit de jaren dertig. Op een bepaald moment moet iemand gedacht hebben: dit citaat zal van Churchill zijn. Dat gebeurt wel vaker: als we een treffend citaat horen, kunnen we ons moeilijk voorstellen dat het van een onbekende persoon komt en schrijven we het toe aan een belangrijk figuur. Vooral Churchill krijgt veel te verduren. Waarschijnlijk een bijwerking van zijn winnaarsmentaliteit.
Hebt u een favoriet ‘vals citaat’?
Krieghofer: Dat verandert van week tot week. Momenteel is het een vals citaat van Kurt Tucholsky (een Duitse schrijver en journalist uit het interbellum, nvdr): ‘Het voordeel van slim zijn is dat je je dom kunt opstellen. Het tegenovergestelde is moeilijker.’ Dat citaat valt, zoals Tucholsky-expert Friedhelm Greis opmerkte, helemaal niet aan hem te linken. Bovendien kennen zelfs encyclopedieën citaten verkeerd toe.
Vooral citaten van vrouwen worden vaak ten onrechte toegeschreven aan een man.
Vooral citaten van vrouwen worden vaak ten onrechte toegeschreven aan een man. Welke valse citaten worden bijzonder vaak gebruikt?
Krieghofer: Ik moet meteen denken aan een zogenaamd Gandhi-citaat: ‘Be the change you want to see in the world.’ Er wordt weleens beweerd dat dit het beroemdste citaat ter wereld is. Nochtans washet niet Gandhi die het bedacht, maar lerares Arleen Lorrance in 1974. Ze verloor door het geweld in de buurt van haar school de hoop in het New York van haar tijd. Uiteindelijk kwam ze tot de conclusie dat je eerst jezelf moet veranderen voordat je anderen positief kunt beïnvloeden. Vooral citaten van vrouwen worden vaak ten onrechte toegeschreven aan een man.
Kunnen valse citaten ook vrouwonvriendelijke motieven in zich dragen?
Krieghofer: Ja. Dat zie je ook duidelijk terug in een vermeend Einstein-citaat dat momenteel aan populariteit wint: ‘De grootste vijand van de vrijheid zijn tevreden slaven.’ De zin is snel terug te vinden op het internet, soms zelfs met een foto van Einstein. Je kunt zelfs metalen bordjes kopen waarop het valse citaat gedrukt is. Eigenlijk is het citaat, in een vergelijkbare vorm, al terug te vinden in de aforismen van Marie von Ebner-Eschenbach uit 1880: ‘De gelukkige slaven zijn de bitterste vijanden van de vrijheid.’
Hoe ontmaskert u valse citaten?
Krieghofer: Dat doe ik in drie stappen. Als eerste probeer ik via zoekmachines te achterhalen wanneer een citaat voor het eerst verscheen. Als je het alleen in de 21e eeuw terugvindt, ben ik al sceptisch. Er is bijvoorbeeld niets aan van Kafka’s vermeende uitspraak: ‘Koffie droogt het lichaam niet uit. Anders zou ik al stof zijn.’ Wie Kafka een beetje bestudeerd heeft, weet dat hij helemaal geen koffie dronk.
En wat zijn de volgende stappen?
Krieghofer: Daarna wend ik mij tot betrouwbare naslagwerken. Tot slot overleg ik met mijn hechte netwerk voor extra bevestiging. Dat ik niets kan vinden in Kafka of Humboldt betekent niet dat er helemaal niets is. Gelukkig zijn er veel onderzoekscentra die mij met dit soort vragen helpen.
Negeer alle online citaatcollecties die geen referenties hebben.
Hoe kun je als gemiddelde internetgebruiker historische citaten controleren?
Krieghofer: Wikiquote is nu een gerenommeerde bron geworden. Of toch de Engelse versie, er zitten nog altijd te veel gaten in andere talen. Je kunt ook via Google Books zoeken of er een gedigitaliseerd werk van de auteur bestaat waarin het citaat voorkomt. Negeer zeker alle online citaatcollecties die geen referenties hebben. Zelfs academisch geschoolde mensen trappen daarin.
Kunnen valse citaten schade aanrichten?
Krieghofer: Ik ken een aantal voorbeelden. ‘We hebben het verkeerde varken geslacht’ is een vermeend citaat van Churchill dat na de Tweede Wereldoorlog in Duitsland opdook. Het zou met andere woorden beter geweest zijn Stalin te verslaan in plaats van Hitler. AfD-politicus Alexander Gauland zei in een debat over het VN-migratiepact in 2018: ‘Als een pact tussen twee machten wordt gesloten, hoe onschuldig het er ook uitziet, moet je je meteen afvragen wie er wordt vermoord.’ Naar verluidt een citaat van Otto von Bismarck (de kanselier van het Duitse Rijk, nvdr), maar toch is het nergens in zijn werken te vinden, ook niet volgens het Bismarck Research Center. Zulke foutieve toekenningen kunnen gevaarlijk zijn omdat ze het citaat een vals gevoel van waarheid geven. Het is eigenlijk een domme zin. Maar als je een uitspraak opdringt aan een belangrijk persoon, wordt ze automatisch voor waar aangenomen.
Vertaling: Jana Verhaegen
Gerald Krieghofer
Geboren in 1953 in Lienz, Osstenrijk.
Filosoof en auteur.
Auteur van De beste, meest onjuiste citaten aller tijden. Wat Einstein, Freud en Pippi Langkous nooit hebben gezegd.
Houdt een blog met valse citaten bij.
