Historica Mary Beard: ‘De Romeinse keizers zaten gevangen in hun job, net als hedendaagse politici’

Natuurlijk moeten onze politici geen voorbeeld nemen aan de oude Romeinen, aldus de populaire historica Mary Beard, want als ze niet maf waren, dan wel laf. Maar ze geven ons wel een duidelijker kijk op onze politiek.

‘In het begin van de tweede eeuw was ­Plinius gouverneur van Bythinië’, vertelt Mary Beard. ‘Uit de brieven die hij aan ­keizer Trajanus stuurde, blijkt dat er altijd wel iets aan de hand was. De baden van Prusa staan op instorten, schreef hij bijvoorbeeld, waarop de keizer maanden later − want zo lang deed een brief er toen over − antwoordde dat hij zelf maar een oplossing moest verzinnen. Dat antwoordde zo’n keizer vrijwel altijd, hij was geen micromanager. Dat wist Plinius ook. Hij schreef die brief alleen om zich in te ­dekken. Hij had het gemeld, hij had zijn plicht gedaan. Meteen nadat hij de brief verstuurd had, liet hij de baden herstellen. De Romeinse provincies dopten hun eigen boontjes. Dat werkte heel goed, omdat men niet veel verwachtte van het centrale ­bestuur. Vergelijk dat eens met vandaag. Wij verwachten dat ons hele leven door de politiek wordt geregeld en dat er voor ieder probleem een oplossing van bovenaf komt. Raad eens wie het gelukkigst was?’

Tegelwijsheden

Mary Beard, emeritus hoogleraar aan Cambridge en door haar toegankelijke ­boeken en televisieseries ongetwijfeld de vrouw die het meest heeft gedaan om de Grieken en Romeinen tot bij ons te brengen, blijft er nuchter bij. Natuurlijk is de oudheid belangrijk voor ons, zegt ze, zolang we er maar niet te veel mee ophebben. Bekijk die keizers als gesprekspartners, maar zeker niet als voorbeelden, want ze overstegen zelden het niveau van grote bek.

Ook keizer-filosoof Marcus Aurelius niet, de auteur van de stoïcijnse Meditaties. ‘Veel verder dan een paar clichématige tegeltjeswijs­heden is Marcus Aurelius nooit gekomen’, zegt Beard. ‘Dat zijn boekje nog altijd een succes is, is vooral te danken aan slimme marketing: “geschreven door een keizer”, weet je wel. De Amerikaanse president Bill Clinton pochte er indertijd mee dat hij het op zijn nachtkastje had liggen, wellicht uitsluitend omdat de nieuwe heerser over de westerse wereld zich dan gesteund voelde door de oude heerser over de westerse ­wereld. De Meditaties hebben Marcus ­Aurelius het aura van een moreel hoog­gestemde intellectueel gegeven, terwijl hij gewoon een gewelddadige veroveraar was. Op het plein vlak bij de Palatijn staat zijn standbeeld: de keizer gezeten op zijn paard, zelfverzekerd voor zich uit kijkend. Het paard heeft een voet opgeheven alsof het in beweging is, maar dat was niet altijd zo. Oorspronkelijk rustte die voet op het beeld van een dode barbaar. We kennen dat soort beelden. Er zijn er veel van, mét barbaar. En dan lijkt die hoogstaande filosoof iets heel anders uit te stralen: de Romeinse macht die de rest van de wereld vertrappelt. Om morele voorbeelden te vinden moeten we dus niet naar de Romeinen kijken, wel om ons ervan te vergewissen dat de manier waarop wij zaken aanpakken niet de enige mogelijke is, dat je dingen ook ­anders kunt doen. Er woonden een miljoen mensen in Rome en toch was er geen ­politie. Denk daar maar eens over na.’

Leren we daar ook iets uit?

Mary Beard: Niemand denkt dat Rome antwoorden geeft op de vragen van vandaag, maar we kunnen wel vergelijken. Neem slavernij. Wij koppelen dat altijd aan racisme, maar voor de Romeinen speelde dat niet. Bij hen ging het louter over het bezitten van een ander mens. Wanneer een Romein aan een slaaf dacht, had hij wellicht een roodharige ­Duitser voor ogen.

Kan dat een reden zijn waarom de Romeinen hun slaven makkelijk de vrijheid schonken?

Beard: Op dat gebied waren ze uitzonderlijk. De Grieken deden dat bijvoorbeeld niet. Wellicht gold het niet voor slaven die in de mijnen of in de landbouw werkten, maar alleen voor slaven in stedelijke dienst. Toen ik nog studeerde, kreeg ik te horen dat ze het deden uit humanitaire overwegingen, dat ze weldoeners waren. Terwijl het ook zou kunnen wijzen op de manier waarop slaven destijds werden vermarkt. Als onze wasmachine stukgaat, laten we ze ook vrij. En daarna kopen we een nieuwe. Misschien was de Romeinse gewoonte om ­slaven vrij te laten niet meer dan dat. Er waren er genoeg. Slaven zijn duur. Je moet ze onderdak geven, eten, kleren, en als ze ziek worden zit je ermee. Dus zet je ze tijdig buiten de deur, en zeg je: ‘Wat je nu voelt, dat heet vrijheid.’

Maar Rome was wel heel divers?

Beard: In tegenstelling tot wat oude films je proberen wijs te maken, was het inderdaad geen groepje witte mannen. Natuurlijk zaten de Romeinen vol vooroordelen. Zo vonden ze dat Grieken stonken, maar ze waren niet systematisch racistisch of ­exclusief. Dat tonen ook de ontstaansmythes van Rome. Er zijn er twee. In de eerste wordt de stad gesticht door Aeneas, een oorlogsvluchteling, in de tweede door ­Romulus. Die merkt dat hij niet genoeg burgers heeft en roept asielzoekers, zoals weggelopen slaven, op naar Rome te ­komen. Het is een mythe, maar mythes komen niet uit de lucht vallen. Die diversiteit zag je trouwens ook bij de keizers. Vanaf het begin van de tweede eeuw kwamen ze uit het hele rijk.

Kenden ze het concept vreemdeling wel?

Beard: Niet zoals wij het kennen. Bij de term ‘illegale immigrant’ zouden ze zich ­bijvoorbeeld niets hebben kunnen voorstellen. Septimius Severus was de eerste keizer die uit Noord-Afrika kwam. Er werd met zijn zus gespot omdat ze geen behoorlijk Latijn kende. Ze hadden dus geen af­gelijnd idee van wat een vreemdeling was, maar daarom was nog niet elke vreemdeling een Romein.

Tot keizer Caracalla in 212 alle vrijgeboren inwoners van het rijk officieel tot Romeinen maakte. Waarom deed hij dat?

Beard: In zekere zin zat het eraan te ­komen. Rome werd groter en almaar meer mensen kregen het burgerschap. Maar ­Caracalla gaf met een pennentrek burgerschap aan 30 miljoen mensen, wellicht de grootste regularisering uit de wereldgeschiedenis. We weten niet waarom hij het deed. Een tijdgenoot schreef dat het te maken had met het innen van erfbelasting, maar dat lijkt me onwaarschijnlijk. Daar bestonden eenvoudiger manieren voor. Bovendien was Caracalla geen vriendelijke man, hij was niet iemand van wie je zoiets zou verwachten. Na verloop van tijd werd dat veralgemeende burgerschap trouwens teruggedraaid. Iedereen bleef Romeins burger, maar er bleken opeens betere en slechtere burgers te zijn.

Ook grenzen betekenden iets anders voor de Romeinen?

Beard: Vandaag hebben we kaarten van het Romeinse Rijk met duidelijke lijnen. Daar klopt niets van. Neem bijvoorbeeld de Muur van Hadrianus in het noorden van Engeland. Dat was nooit een echte grens met aan de ene kant de Romeinen en aan de andere de barbaren. Aan de ­randen van het rijk waren er grenszones waar alles een beetje door elkaar liep en geleidelijk veranderde. Waartoe die muur echt diende, ­weten we niet. In onze verbeelding zien we hoge muren en wachttorens, maar grote stukken waren niet meer dan met gras ­begroeide wallen. Daar hield je echt geen barbaren mee tegen.

Ik zie die muur eerder als bluf, net als de ­heirbanen. Hij stond symbool voor de macht van Rome: ‘Wij kunnen een muur bouwen die het land in tweeën verdeelt, net zoals we een weg kunnen aanleggen die achteraf niemand gebruikt.’ Het was machtsvertoon.

Ook op religieus vlak was de diversiteit groot. Niemand weet hoeveel goden er waren.

Beard: Het was een expansief polytheïsme waarin het goddelijke niet vastlag. De Romeinen namen goden over van buitenaf en vergaten andere, die ze een tijd later opnieuw ontdekten.

Hoe gingen ze dan om met het monotheïsme van het christendom?

Beard: Het christendom is een Romeinse imperialistische religie. We weten niet waarom ze zo veel invloed kon krijgen. Omdat ze waar is, zeiden de gelovigen, maar daar hadden niet-gelovigen natuurlijk geen boodschap aan. De Romeinen dachten dat sommige religies gelinkt waren met volkeren en plekken. De god van de Joden was dus die van de Joden. Daarom was het christendom onbegrijpelijk voor de Romeinen. Dat die christelijke god alle andere overbodig maakte, behoorde tot een ander cultureel systeem.

Kunnen de klassieken ons ook op politiek vlak iets leren? Wat moeten we bijvoorbeeld denken van de eeuwenlange vete tussen de senaat en de keizer? Die was enerzijds lid van de senaat, maar plaatste er zich ook boven.

Beard: Die vete was niet zo groot als we denken. De senatoren waren teleurgesteld in nogal wat keizers, maar veel minder in het keizerschap als systeem. De senaat paste zich heel dynamisch aan machtswissels aan. Domitianus werd vermoord, Nerva nam zijn plek in en opeens vielen alle senatoren die Domitianus op handen hadden gedragen hem af. ‘Wat een absolute mislukkeling’, klonk het unaniem. In feite zijn we allemaal zo. Rome toont ons dat autocraten collaborateurs voortbrengen, en dat de meeste mensen zich daar niet tegen verzetten. Sommigen maken er het beste van en worden rijk, anderen houden zich op de vlakte en wachten op betere tijden.

We denken graag dat als wij in keizerlijk Rome hadden geleefd, we opgekomen waren voor het herstel van de democratie. Sommigen hadden dat natuurlijk wel gedaan, maar de meesten niet. Een democratie is kwetsbaar, en misschien moeten we er af en toe eens bij stilstaan dat Rome nooit is teruggekeerd naar de democratie.

De keizer wilde de senaat dus helemaal niet afschaffen?

Beard: Natuurlijk niet, want hij had mensen nodig die hem hielpen. De evenwichtsoefening tussen keizer en senaat werd bedacht door Augustus. Het principe erachter was dat geen van de twee alleen kon regeren. Natuurlijk leverde dat soms spanningen op, zoals toen Tiberius keizer was en een senator hem zei dat hij liever had dat de keizer eerst stemde alvorens hij dat deed. ‘Hoezo?’ vroeg Tiberius, waarop de senator antwoordde dat hij anders misschien per ongeluk verkeerd zou stemmen. Wij schatten het sérieux van die senatoren veel te hoog in. Zij construeerden een ­verhaal over de vrije republiek en hoe die teloor was gegaan, maar het was allemaal nep. Die republiek was vrij geweest voor een aantal enkelingen, en daar stopte het. Augustus was een zegen voor de senatoren. Hij breidde hun privileges uit, en over ­verkiezingen hoefden ze zich geen zorgen meer te maken aangezien ze voortaan gewoon elkaar konden verkiezen.

Je kon ook een kopje kleiner gemaakt worden, toch? Over Claudius wordt gezegd dat hij 35 senatoren liet terechtstellen.

Beard: Omdat de Romeinen goed waren in wetgeving, denken wij dat ieder dispuut in een rechtszaal werd beslecht. Maar dat was niet zo. Meestal moordde je je uit de problemen. Dat was gewoon de Romeinse manier van zaken oplossen, met of zonder keizer.

Een keizerin is er nooit geweest. Wat was de rol van vrouwen in het Romeinse Rijk?

Beard: Er wordt beweerd dat ze invloed en macht hadden, maar hoe dan? Op basis van oude teksten beweerde Robert Graves in I, Claudius dat Livia haar man Augustus zodanig bewerkte dat haar natuurlijke zoon Tiberius hem kon opvolgen, en dat ze alle andere troonpretendenten vergiftigde. Het is best mogelijk dat dit klopt. Maar het kan ook een staaltje steek-het-op-de-vrouw zijn. Dat is jammer genoeg iets van alle tijden. Wie zette Boris Johnson aan tot het begaan van zijn grootste fouten? Zijn vrouw, aldus de Britse pers.

Had u keizer willen zijn?

Beard: Absoluut niet. In feite waren Romeinse keizers gevangenen van hun job. In die zin hebben ze heel wat gemeen met hedendaagse politici. De keizer wist dat niemand hem ooit de waarheid vertelde en dat hij opgesloten zat in zijn eigen paleis. Bij aanslagen op politici denken wij meteen aan Julius Caesar en John F. Kennedy. Twee publieke moorden dus, maar als een Romeinse keizer werd vermoord, gebeurde dat meestal in zijn paleis.