Het uur nul

Hitlers werkkamer. De receptieruimte. Een enorme foyer, waar een jonge Kazak met donkere huid en brede jukbeenderen leert fietsen en af en toe valt. Hitlers leunstoel en tafel. Een reusachtige metalen aardbol, gedeukt en gekreukt, stucwerk, houten planken, tapijten. Alles ligt door elkaar. Chaos. Souvenirs, boeken met aan de Führer gerichte opdrachten, stempels, enzovoort.

Dit zijn enkele zinnen uit de notities die de Russische journalist en schrijver Vasili Grossman maakte, nadat hij begin mei 1945 na de val van de stad de Rijkskanselarij in Berlijn bezocht. Hij rommelde in de schuiven van de werktafel van Hitler en pikte er nog authentieke stempels mee: ‘Goedgekeurd door de Führer’. Grossman volgde de Sovjetopmars van Stalingrad tot Berlijn. Hij had het als Jood in de Sovjet-Unie ook niet altijd gemakkelijk, maar hij was in die tijd de sterreporter van de legerkrant De Rode Ster. Zijn hartverscheurende verslag van de ontdekking door Sovjetsoldaten van de vernietigingskampen Majdanek en Treblinka werd later als bewijsmateriaal gebruikt tijdens de processen van Neurenberg tegen verschillende nazi-kopstukken.

Het is merkwaardig hoe weinig wij doorgaans weten van het verdere verloop van de Tweede Wereldoorlog, nadat ons land in september 1944 werd bevrijd – afgezien eventueel van het Duitse Ardennenoffensief enkele maanden later. Over de vreselijke Nederlandse hongerwinter 1944-1945 weten veel Vlamingen nauwelijks iets. We weten meestal ook niet dat er na de bevrijding van België net over de grens met Duitsland in het Eifelgebergte nog gedurende enkele maanden zwaar is gevochten. Laat staan dat we een idee hebben van hoe de opmars van het Rode Leger is verlopen.

“De rampzaligste menselijke ervaring in de geschiedenis kreeg in 1945 een afschuwelijke apotheose”, schreef de Brit Max Hastings in zijn boek De Slag om Duitsland. En dat was niet alleen in Europa het geval, maar ook in het Verre Oosten. De uiterst moeizame winst op eilanden zoals Iwo Jima en Okinawa leidde in Washington tot de conclusie dat de verovering van Japan nog om honderdduizenden Amerikaanse slachtoffers zou vragen. Dus dwong het Tokio met twee atoombommen op de knieën.

Zoals in deze Historia wordt aangetoond, was die vreselijke apotheose alvast in Europa onvermijdelijk omdat niemand aan de top van het Derde Rijk er belang bij had om de oorlog te stoppen. Het verklaart misschien waarom de Holocaust tegen de Joodse bevolking zolang op volle toeren kon blijven draaien – ze waren in Berlijn tenslotte allemaal mee verantwoordelijk voor deze unieke misdaad tegen de mensheid. Elke vergelijking loopt mank. Maar de latere Amerikaanse minister van Defensie Robert McNamara gaf vijftig na de feiten toe dat de door brandbommen aangestoken vuurstormen, die in 1945 hele Japanse steden plat brandden, tegenwoordig ook als een oorlogsmisdaad zouden worden beschouwd.

Wij weten nu, 75 jaar later, dat in het puin van de Tweede Wereldoorlog de kiem ontsprong van de samenleving vandaag. Het was een uur nul. Alles begon opnieuw. In Amerika stonden de Verenigde Naties in de steigers en bij ons werd de bodem gelegd onder wat een meer rechtvaardige sociale welvaartstaat zou worden. Het Rijnlandmodel. Om nieuwe oorlogen te voorkomen, werd een begin gemaakt met de Europese samenwerking. En toch. Na de oorlog en na de dood van Josef Stalin bedacht Vasili Grossman dat totalitarisme en geweld onafscheidelijk met elkaar verbonden zijn. “Totalitarisme kan niet kan zonder geweld.” Het is in deze tijd niet zinloos om daaraan te herinneren.