HET EINDE – WINNAARS EN VERLIEZERS

In 1991 geldt de Koude Oorlog als beëindigd. Maar wie heeft er nu eigenlijk gewonnen? In de VS steken ze dan graag de vinger op.

Het werk is snel gedaan deze woensdagavond. Er ligt niet veel sneeuw in het Kremlin. De twee vrouwen die hem ingespannen wegruimen, merken niet wat er boven hun hoofd gebeurt. De klok slaat half acht.

De rest van de wereld, ten westen van hen gelegen, werkt deze dag niet, want het is Eerste Kerstdag 1991. Op het journaal kunnen wij westerlingen zien wat de dames ontgaat. Het is tegenwoordig algemeen bekend dat dit een ogenblik van hoop en opluchting was, dat echter ook verdriet en angst losmaakte. Dat dit ogenblik het uiteenvallen van een supermacht bezegelde en dat dit moment wel degelijk het einde van een oorlog genoemd kan worden – van de Koude Oorlog namelijk.

Een half uur daarvoor treedt Michail Gorbatsjov voor de televisiecamera’s. Hij is gekomen om afscheid te nemen van zijn functie als laatste president van de USSR, afscheid van zijn land en van het beleid dat hij vanaf zijn aantreden in 1985 met zoveel verve verdedigd heeft. Gorbatsjov onderstreept dan ook meermaals hoe belangrijk een vrijemarkteconomie, burgervrijheden en ‘Perestroika’ (‘hervorming’) zijn om gelijke tred met de rest van de wereld te kunnen houden: ‘We moeten alles veranderen.’

Nog vóór Gorbatsjov hoort Bush van de oprichting van het GOS

De reden die hij voor zijn aftreden aanvoert: ‘de tendens tot het opdelen en laten uiteenvallen van ons land heeft de overhand gekregen. Daar kan ik het niet mee eens zijn.’ Hij doelt daarmee op het beleid van zijn tegenstrever Boris Jeltsin, president van de deelrepubliek Rusland en de man die hem in augustus van dat jaar bij de staatsgreep van enkele communistische-partijbonzen nog in het zadel gehouden had. Maar Jeltsin was wel het sterkst uit dit conflict naar voren gekomen. Na de oprichting van het GOS, de ‘Gemeenschap van Onafhankelijke Staten’ (Rusland, Wit-Rusland en de Oekraïne), op 8 december 1991 is de Sovjet-Unie niet meer te redden. Jeltsin informeert eerst de Amerikaanse president Bush en dan pas Gorbatsjov over het nieuwe staatsbestel.

Desondanks bezit Michail Gorbatsjov de grootmoedigheid om in een telefoontje met een Camp David in kerstsfeer de hoop uit te spreken dat de Amerikaanse president achter het GOS gaat staan. Hij brengt de beste wensen over en deelt mee dat het atoomkoffertje conform de nieuwe grondwet in handen van Jeltsin is.

Dat er deze avond geschiedenis geschreven wordt, bewijzen Gorbatsjovs woorden: ‘Er is een eind gemaakt aan de Koude Oorlog. De wapenwedloop en de waanzinnige militarisering van ons land, die onze economie, ons maatschappelijk besef en onze moraal gedeformeerd hebben, werden tot staan gebracht. Het gevaar van een wereldoorlog is geweken.’ Om half acht wordt dan na 74 jaar de rode vlag met hamer en sikkel gestreken. Met rust en waardigheid, zich tot het eind plooiend in een zijden glans, daalt de bloedrode staatsvlag neer langs de mast.

Polen en Hongarije dragen bij aan de ineenstorting van de USSR

Als Gorbatsjov aan de macht komt, vertoont het land alle tekenen van verval dat het aan de oude garde te danken heeft. De economische malaise is aan de gezichten van de mensen af te lezen. Terwijl de VS in een jaar 290 miljard dollar aan bewapening uitgeeft, weten de Sovjets nog net 260 miljard bijeen te harken, een aderlating voor hun slaapwandelende economie. Ontwapening is de enige oplossing. Het INF-verdrag van 1987 en de ratificatie van START I in 1991 maken daarvoor de weg vrij.

Toch mogen Gorbatsjov en Bush niet met alle eer daarvoor gaan strijken. Ook een land als Hongarije onderscheidde zich. In de zomer van 1989 maakte het als eerste een gat in het IJzeren Gordijn. Verder natuurlijk de vredesbeweging die begin jaren tachtig in West-Europa honderdduizenden mensen op de been bracht. Of paus Johannes Paulus II, die zich als vredesambassadeur opwierp en in Polen Solidarnosc ondersteunde.

Of Lech Walesa, bijgenaamd ‘de klauteraar’ met zijn actie van 14 augustus 1980, waarover bericht wordt dat hij zich eerst over het hek van de Danziger scheepswerf hees en toen op het dak van een bulldozer klom. Omringd door demonstranten die afbeeldingen van de Poolse paus omhoog houden neemt hij het woord en werpt zich op als stakingsleider, hoewel hij in 1976 eigenlijk al ontslagen was als elektrotechnicus omdat hij zitting nam in een stakings-comité.

De staking slaat over naar andere delen van het Oostblokland en onder de indruk van toespraken van Gorbatsjov, die niets minder dan een afscheid van de Breznjev-doctrine betekenen, verwerft Solidarnosc als eerste vrije vakbond in 1981 een legale status. Moskou laat geweld tegen de arbeiders achterwege, hoewel Erich Honecker daartoe opgeroepen had. ‘Wie te laat komt, wordt bestraft door het leven,’ houdt hij de DDR-chef in 1989 voor. Misschien miste hij als weifelend hervormer ook het juiste moment en werd hij daarvoor op die 25e december 1991 bestraft.

De president van de Verenigde Staten kan zich in elk geval minder goed beheersen en verklaart januari 1992 in een toespraak: ‘Door Gods genade heeft Amerika de Koude Oorlog gewonnen. Een eertijds in twee gewapende kampen verdeelde wereld bewijst nu eer aan de enige, ongeëvenaarde wereldmacht – de Verenigde Staten van Amerika.’