Grootheid van een klein land

Midden in de hoofdstad van Italië ligt een onafhankelijke enclave met een eigen grond gebied en het recht om een eigen munt te slaan en eigen wetten uit te vaardigen: het Vaticaan. We zoomen in op een staat waarvan de werking even uniek is als die van het pausdom zelf.

Juridisch gesproken is de Staat Vaticaanstad (in het Italiaans: Stato della Città del Vaticano, op nummerplaten afgekort tot SCV) een soevereine entiteit met ‘internationale juridische persoonlijkheid’. Het onafhankelijke staatje is 44 hectare groot en telt iets meer dan negenhonderd inwoners, waarvan ongeveer vijfhonderd burgers. De diensten aan de burgers zijn grotendeels gratis.

De economie van het Vaticaan steunt op patrimoniale investeringen, rentes, inkomsten van extraterritoriale organismen in de hele wereld en de extralegale voordelen die om verschillende redenen door de Italiaanse staat worden uitgekeerd (met de bijbehorende indirecte baten). Exacte cijfers zijn moeilijk te geven omdat de balansen niet doorzichtig zijn en de autoriteiten zeer terughoudend zijn om gegevens over de rubrieken openbaar te maken. In een van zijn onderzoeken schat de Italiaanse journalist Curzio Maltese dat de Staat Vaticaanstad de Italiaanse Republiek jaarlijks ongeveer vier miljard euro kost. Volgens de wiskundige Piergiorgio Odifreddi gaat het om meer dan het dubbele: ongeveer negen miljard euro. De balans van het Vaticaan wordt opgesteld door de APSA (Amministrazione del Patrimonio della Seda Apostolica), onder toezicht van de prefectuur voor economische zaken. Zoals elke andere staat heeft Vaticaanstad een eigen grondgebied, het recht een eigen munt te slaan en wetten uit te vaardigen, een leger en een ‘nationaliteit’, een abstract gegeven dat wordt gesymboliseerd door onder meer een vlag, een volkslied en een taal. We zeiden kort al iets over het grondgebied. Het leger bestaat, maar is eigenlijk louter symbolisch, terwijl de politiediensten wel zeer doeltreffend zijn. De vlag bestaat uit twee even grote delen: tegen de schacht aan een geel vlak en daarnaast een wit vlak met daarop een tiara en gekruiste sleutels. De hymne, de Pauselijke Mars, werd gecomponeerd door Charles Gounod. De gerechtelijke en onderzoeksinstanties hebben niet altijd goed werk geleverd; tot hun verontschuldiging dient gezegd dat dit soort instellingen in een absolutistische staat meer rekening moet houden met de politieke eisen dan met de feitelijke werkelijkheid.

Macht van de media

Het beroemdste organisme dat met rechtspraak is belast, de Rota Romana, gaat over de nietigverklaring van huwelijken – die zij krachtens het concordaat van 1929 kon uitspreken voor het hele Italiaanse grondgebied totdat in 1970, zeer tegen de zin van het Vaticaan, in de Republiek de wet werd gestemd die echtscheiding mogelijk maakte. Het Heilig Officie spreekt zich uit over leerstellige kwesties. Zolang het daartoe de kans kreeg, aarzelde het niet om zeer strenge straffen uit te spreken, tot en met de doodstraf. Het is omwille van dit nare verleden dat men een naamsverandering aangewezen achtte: deze instelling heet nu Congregatie voor de Geloofsleer.

Vaticaanstad beschikt over een bank, het Instituut voor Religieuze Werken (in het Italiaans Istituto per le Opere di Religione, afgekort tot IOR; zie p. 118). De supermarkt van de ministaat biedt soms producten aan die elders in Italië niet te vinden zijn. Voor wijn, alcohol en benzine kan ze zeer gunstige prijzen hanteren omdat deze producten taksvrij kunnen worden verkocht, zoals op luchthavens. In principe is de supermarkt alleen toegankelijk voor de ingezetenen, maar er wordt (misschien zelfs bewust) vrij losjes omgesprongen met de controle van de kaarten. Eigenlijk volstaat het dat je ter plaatse iemand kent… Vroeger was er ook een Muntslagerij, maar nu worden de geldstukken van het Vaticaan geslagen in de Munt van de Italiaanse Republiek. Die stukken hebben nu nog bijna uitsluitend numismatische waarde. Munten die geslagen worden bij het begin van een nieuw pontificaat zijn zeer gezocht.

Het Vaticaan beschikt ook over een brede waaier aan media. Terwijl veel van wat we net hebben opgesomd, in vergelijking met andere staten in Vaticaanstad in een soort embryonaal stadium blijft, is Radio Vaticaan een gegeven waarmee terdege rekening dient te worden gehouden. Radio Vaticaan zendt uit in tal van vreemde talen. De zenders zijn sterk genoeg om verre landen te bereiken. De eerste die op antenne kwam, was Pius XI, in 1931, bij de inhuldiging van het radiostation, ontworpen door Guglielmo Marconi. Die installatie op het grondgebied van Vaticaanstad bleek echter al snel onder de maat te blijven van wat het Vaticaan nodig had. In 1955 liet de Heilige Stoel een groot radiostation bouwen in Santa Maria di Galeria, op 20 kilometer van het centrum van Rome. De reusachtige kruisvormige zendmast is van ver te zien. De extra krachtige apparatuur waarborgt een enorm bereik, maar zorgt ook voor overlast bij de buurtbewoners: sommigen capteren het radiosignaal al bij het openen van hun koelkast! Vanaf het begin bekleden jezuïeten de sleutelposten in een programmatie die uitzendt in 33 verschillende talen.

Een honderdjarig dagblad

Het officiële persorgaan is een meer dan honderdjarig dagblad, L’Osservatore Romano. Het eerste nummer verscheen op 1 juli 1861. De ondertitel luidde toen ‘Politiek en moreel dagblad’. Later werd dat ‘Politiek en religieus dagblad’. Vanaf het eerste nummer van 1862 staan daaronder twee deviezen: ‘Unicuique suum’ (‘Ieder het zijne’) en ‘Non praevalebunt’, twee woorden uit een citaat uit het evangelie volgens Matteüs (16,18) dat luidt ‘de poorten van het dodenrijk [lees: de krachten van het kwaad] zullen de Kerk er niet onder krijgen’. Ondanks haar waaier aan rubrieken is de krant eigenlijk de spreekbuis van de paus. Als zodanig mag ze niet afwijken van de koers die de Heilige Stoel vaart. Toen de nazi’s in 1943-1944 Italië enkele maanden bezet hielden, was het blad zeer gezocht, want het leverde informatie die de Italiaanse pers door de censuur verhinderd was te geven. Maar in minder dramatische omstandigheden verdedigde de krant over het algemeen de zeer conservatieve stellingen van de Kerk.

Vastgoed

De identiteit van de Heilige Stoel is van een heel andere aard dan die van de Staat Vaticaanstad: de Heilige Stoel is een publiekrechtelijke morele persoon die via de paus zijn soevereiniteit over het Vaticaan uitoefent. Je zou kunnen zeggen dat het Vaticaan het gebied is waarover de paus jurisdictie heeft. De Heilige Stoel wisselt geaccrediteerde ambassadeurs uit met landen in de hele wereld, heeft in de Verenigde Naties de status van permanent waarnemer en heeft eigen vertegenwoordigers bij een aantal grote internationale organisaties. Institutioneel gesproken zou je kunnen zeggen dat de Heilige Stoel een kiesmonarchie is met aan het hoofd een soeverein die door een kiescollege van hoogwaardigheidsbekleders (de kardinalen) voor het leven wordt gekozen. De paus oefent zijn soevereiniteit uit door middel van een door hemzelf aangestelde ‘regering’, de curie, waaraan hij zowel politiek-administratieve als leerstellige taken en functies toevertrouwt. Het hoofd van deze regering, die ten opzichte van de curie een coördinerende functie heeft, heet ‘staatssecretaris’.

Artikel 1 van de grondwet van Vaticaanstad, in voege gegaan op 22 februari 2001, laat niet de minste twijfel over de rol van de paus: ‘De paus, soeverein van de Staat Vaticaanstad, heeft de volle wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht.’ De Staat Vaticaanstad kent inderdaad niet de ‘volkswil’ van de parlementaire democratieën en zelfs niet de scheiding van de machten, ingevoerd door de liberale hervormingen van de 18de eeuw, noch hun inperking via grondwetten zoals bijna alle Europese monarchieën die vanaf het midden van de 19de eeuw onderschreven. De termen ‘Vaticaan’, ‘Heilige Stoel’ en ‘katholieke Kerk’ worden vaak door elkaar gehaald. Die vergissing vloeit grotendeels voort uit de tweeslachtigheid die de Kerk zelf onderhoudt door leerstellige kwesties te vermengen met wereldlijke zaken, en spiritualiteit met politiek. Als de pauselijke troon vacant is, wordt de Heilige Stoel bestuurd door het college van kardinalen en door de kardinaal-camerlengo. De Heilige Stoel moet dus duidelijk onderscheiden worden van de Staat Vaticaanstad, die slechts het grondgebied is waarop de eerste haar soevereiniteit uitoefent. Zo zijn buitenlandse ambassadeurs geaccrediteerd bij de Heilige Stoel en niet bij de Staat Vaticaanstad, want het is de eerste die in de internationale betrekkingen soevereiniteit geniet.

Schatten buiten de muren

De bezittingen van de Heilige Stoel blijven niet beperkt tot de 44 hectare van Vaticaanstad: er is ook het vele vastgoed, soms van grote historische en artistieke waarde, in Rome en daarbuiten. Volgens het Verdrag van Lateranen van 1929 genieten al deze goederen het privilege van extraterritorialiteit. Ook buiten Rome: de basiliek van Sint-Jan-van-Lateranen, het Paleis van Lateranen, de basiliek van Santa Maria Maggiore, de basiliek en het klooster van Sint-Paulus-buiten-de-muren, enkele gebouwen op de Ianiculus en aan de piazza di Spagna die eigendom zijn van het Collegio di Propaganda Fide, het palazzo dei Santi XII Apostoli en de gelijknamige basiliek, het palazzo della Cancellaria tussen de corso Vittorio Emanuele en de piazza Campo de’ Fiori, het palazzo del Sant’Uffizio naast de p orta Cavalleggeri, het palazzo di Propaganda Fide aan de piazza di Spagna, en een aantal vestigingsplaatsen van de Pontificia Università Gregoriana aan de via del Seminario en de piazza della Pillotta. Ook buiten Rome heeft de Heilige Stoel belangrijke bezittingen, van de pauselijke zomerresidentie in Castel Gandolfo tot de basilieken van Loreto, Assisi en Padua.