Vorig jaar bestond de gedrukte krant in Nederland 400 jaar. Het begon allemaal in Amsterdam, waar door de vele handelscontacten nieuws van heinde en ver samenkwam. Nederlandse kranten waren spoedig zelfs in het buitenland gewild. Door de afwezigheid van strenge overheidscensuur publiceerden ze veel internationaal nieuws dat behoorlijk betrouwbaar was.
Dat lag in het centralistische Frankrijk wel anders. Daar verscheen lange tijd alleen La Gazette de France, louter als spreekbuis van het Franse hof. Nederlandse krantenmakers bedachten dan ook dat ze goed geld zouden kunnen verdienen met de export van Franstalige kranten. Vooral naar Nederland gevluchte hugenoten sprongen in dit gat in de markt. Een van hun nazaten, Johan Luzac (1746-1807), bracht in de laatste decennia van de 18de eeuw de Gazette de Leyde tot ongekende faam.
Eigenlijk heette de krant van Johan Luzac Nouvelles Extraordinaires de Divers Endroits (Buitengewone nieuwtjes uit diverse oorden). Maar iedereen sprak over de Gazette de Leyde (of Fransche Leidsche Courant), zoals je ook de Gazette d’Amsterdam of de Gazette de la Haye had. Aan de basis van het grote succes van de Gazette de Leyde stond Etienne Luzac (1706-1787). Deze oom van Johan werkte vanaf zijn 17de bij de Leidse gazet. In 1738 wist Etienne de onderneming over te nemen van de dochter van Jean Alexandre de la Font, de man die in 1677 aan de wieg ervan had gestaan. In 1772 riep Etienne, zelf ongehuwd, de hulp van zijn neven Johan en Etienne (1754-1809) in. De gepromoveerde jurist Johan Luzac was toen al geruime tijd werkzaam als advocaat in Den Haag. Maar hij verhuisde naar Leiden om daar het redactiewerk op zich te kunnen nemen. In 1785 werd hij bovendien hoogleraar Grieks en Vaderlandse Geschiedenis aan de Leidse universiteit. We kunnen dus gerust stellen dat de Gazette de Leyde toen een intellectueel aan het roer had.
Marie Antoinettes halssnoer jaagt de oplage omhoog
In het handzame boek De beste krant van Europa verweeft Peter van Dijk, voormalig correspondent voor NRC Handelsblad in Parijs en oud-hoofdredacteur van het Algemeen Dagblad, de levensloop van Johan Luzac met de geschiedenis van de Gazette de Leyde. Dit levert een grote variatie aan hoofdstukken op, waarbij de auteur nogal verrassend begint met de toestand in 1795. Daarna gaat hij naar de komst van voorvader Jean Luzac in Nederland in 1688, alsook de ontwikkeling van de Gazette de Leyde en de journalistiek in de 18de eeuw.
Een fraai uitgewerkte casus is het schandaal in Parijs als gevolg van de vermeende aanschaf van een diamanten halssnoer in 1785 door Marie Antoinette. De verkoop van de Gazette de Leyde steeg enorm in Frankrijk door haar uitgebreide berichtgeving over deze affaire, terwijl het de Franse pers verboden was erover te schrijven. Van Dijk had deze zaak nog meer gewicht kunnen geven door te vermelden dat het schandaal later gezien zou worden als een oorzaak van de Franse Revolutie. Opvallend genoeg publiceerden veel Nederlandstalige kranten slechts beknopt over de affaire. Ook hieruit blijkt de eigentijdse meerwaarde van de Gazette de Leyde.
Bonje met zwager Fijnje
Met veel gevoel voor context voert Van Dijk de lezer eveneens mee naar de roerige tijd van de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd, het Nederlandse conflict tussen patriotten en prinsgezinden en de Franse Revolutie. Johan Luzac behoorde tot de groep van gematigde patriotten. Daarom slingerden radicale patriotten het scheldwoord ‘aristocraat’ naar zijn hoofd. Bij die radicalen hoorde zijn zwager Wybo Fijnje, die tot de orangistische restauratie van 1787 de courantier van de Delftse Hollandsche Historische Courant was. De verhouding tussen Johan en Wybo stond toen al op scherp, omdat laatstgenoemde geen zeggenschap had gekregen in de Gazette de Leyde na de dood van oom Etienne. Wybo had Johan zelfs met een mes bedreigd. Johan zou zich desondanks uitermate inzetten voor zijn zuster Emilie en haar opvliegende echtgenoot toen het paar in ballingschap verbleef in Noord-Frankijk.
Ellendige dood bij buskruitramp
Na zijn terugkeer in 1795 in Nederland, dat intussen was omgedoopt in de Bataafse Republiek, ontpopte Wybo zich tot een van Johans grootste vijanden. Met andere zuiveraars wist Wybo zijn zwager bij zowel de krant als de universiteit weg te werken. Johan vocht zich niettemin met zijn juridische pen terug in academia. De Gazette de Leyde kende vervolgens enkele verschijningsverboden en Johan kreeg ook nog ruzie met zijn broer Etienne vanwege de verkoop van de krant. Hoewel het politieke tij daarna in Johans voordeel werkte, profiteerde hij slechts kort van zijn eerherstel. In 1807 kwam hij om het leven bij de tragische buskruitramp in Leiden.
Met dit vlot leesbare boek borduurt Van Dijk voort op Jeremy Popkins studie News and Politics in the Age of Revolution (1989), echter zonder pretenties. In zijn verantwoording dekt hij zich bij voorbaat in door aan te geven dat dit boek niet voor wetenschappelijk gebruik bestemd is. Het aantal noten heeft hij daarom tot een minimum beperkt, omdat de lezer anders daarvan ’tureluurs’ zou worden. Een merkwaardige opvatting en een gemiste kans, want van wat meer pagina’s eindnoten zou geen lezer wakker hebben gelegen.
De beste krant van Europa
Johan Luzac (1746-1807) en de Gazette de Leyde
Amsterdam University Press,
Amsterdam 2018
240 blz., ? 22,50
ISBN 978 94 637 26801
G/Geschiedenis
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
