‘Een patriarch met een bijzondere status’

Historicus Philippe Levillain beschrijft de stapsgewijze transformatie van de pauselijke macht van het prille begin tot heden, met als rode draad het primaatschap van de bisschoppen van Rome.

Was Petrus de eerste paus?

Petrus wordt als de eerste paus gezien omdat Christus hem vroeg zijn Kerk te grondvesten, zoals blijkt uit het evangelie volgens Matteüs, waar staat: ‘Jij bent Petrus, de rots waarop ik mijn Kerk zal bouwen.’ Christus verzocht Petrus ook om na zijn dood de Kerk, de gemeenschap van zijn leerlingen, te organiseren. Die organisatie is de eerste taak die de apostelen, Petrus voorop, te vervullen hebben. In de eerste eeuwen bestond de Kerk uit kleine gemeenschappen. Die ontstonden vooral in het Oosten. De taak van de paus, vervuld door de bisschop van Rome, begon pas vorm te krijgen in de 4de eeuw. De twee belangrijkste vragen waren toen: waar moet de paus resideren en hoe moet hij worden benoemd?

Waarom resideert hij in Rome?

Omdat Petrus in Rome de marteldood stierf en er begraven werd. De Sint-Pietersbasiliek, opgericht in de 4de eeuw, staat boven de plaats waar men toen dacht dat Petrus begraven was. Bij opgravingen onder Pius XII heeft men het graf inderdaad teruggevonden en heeft men vastgesteld dat de eerste leider van de Kerk pal onder het pauselijk altaar begraven lag. Het symbolische belang van Rome is niet te onderschatten. Van de 4de eeuw tot nu speelt het een sleutelrol in de visie van de Kerk op zichzelf en het pausdom. In de loop der tijden heeft de bisschop van Rome het primaatschap telkens opnieuw moeten verdedigen tegen vijandige binnenkerkelijke krachten en wereldse machthebbers die de macht over een uiterst invloedrijke geestelijke stroming voor eigen doeleinden wilden gebruiken.

Wat betekent het primaatschap van de bisschop van Rome en hoe is het geëvolueerd?

Het primaatschap is verbonden aan de apostel Petrus: hij heeft het primaatschap over de twaalf. De pausen hebben dit onophoudelijk verdedigd. Beetje bij beetje hebben ze dit primaatschap versterkt tegenover de andere bisschoppen, vooral die van het Oosten. Het is veelzeggend dat Benedictus XVI ‘patriarch van het Westen’ uit de titulatuur van de paus heeft geschrapt. Dit geeft aan dat de paus als patriarch niet op hetzelfde niveau staat als de andere patriarchen: hij staat boven hen. Door de rol die hij in de instelling ging spelen, werd de paus een spilfiguur op leerstellig vlak: hij werd de behoeder van het dogma. Dat leidde tot de uitroeping van de pauselijke onfeilbaarheid in 1870, een dogma waarop men overigens nooit een beroep heeft gedaan. Door de eenmaking van Italië zat de paus onverwacht opgesloten in het Vaticaan en verloor hij zijn wereldlijke macht. Met de onfeilbaarheid verwierf hij echter een bijzonder krachtig geestelijk primaatschap: niemand kon zijn leergezag nog betwisten.

Wereldlijke macht, geestelijke macht – welke macht heeft de paus eigenlijk?

De wereldlijke macht is ontstaan door de zogeheten schenking van Constantijn, waardoor de paus aan het hoofd van een vrij uitgebreid gebied kwam te staan. De geestelijke macht heeft altijd bestaan. Eeuwenlang beschikten de pausen over een geducht wapen, waarvan we de draagwijdte nu nog nauwelijks beseffen: de excommunicatie. In 1077 moest de Duitse koning Hendrik IV na zijn excommunicatie door Gregorius VII in Canossa blootsvoets in de sneeuw vergeving komen vragen aan de paus. De excommunicatie bood de paus de mogelijkheid om de machtigen der aarde, verantwoordelijk voor het welzijn van hun onderdanen, uit de Kerk te sluiten. In de tijd van het christelijke Europa betekende ‘buiten de Kerk geen heil’ dat je veroordeeld was tot de hel zodra je uit de Kerk werd gestoten. Voor een christen was dat het ergste wat hem kon overkomen.

Na 1870 en het verlies van de wereldlijke macht kwam vertrouwen in de plaats van vrees en werden de pausen vredesbemiddelaars. Het beroemdste voorbeeld is de bemiddeling van Johannes XXIII in de Cubacrisis van 1962: met zijn tussenkomst – op vraag van beide partijen – behoedde hij de wereld voor een derde wereldoorlog. Via de nuntii spelen de pausen een belangrijke rol op de internationale diplomatieke scène.

Is het pausdom een noodzaak voor het christendom of staat het zijn eenheid in de weg?

De geschiedenis bewijst dat het pausdom ervoor gezorgd heeft dat het christendom kon blijven bestaan. Het pausdom dient om alle christenen met één stem te doen spreken. Alle schismatici zijn daar tegenin gegaan. Toch is de Kerkgemeenschap door het pausdom zo één mogelijk gebleven. Het pausdom is tevens de uiting van de tegelijk centrifugale en centripetale katholiciteit van de Kerk – centrifugaal om het geloof te verspreiden tot aan de uiteinden van de wereld en centripetaal om het te doen terugkeren naar het centrum en eenheid in de leer te garanderen.

Daarom hebben onenigheden tussen stromingen in de katholieke Kerk niet dezelfde gevaarlijke uitwerking als soortgelijke onenigheden in de islam. Als er geen paus was geweest, was het christendom in veel landen al verdwenen. Dit wil niet zeggen dat de pausen geen fouten hebben begaan. Het blijft echter een feit dat het katholicisme de onfrisse gebeurtenissen van de geschiedenis heeft overleefd – en dat het pausdom daar sterker uit is gekomen. De eenheid van de Kerk is onlosmakelijk verbonden met het primaatschap van de paus, zowel binnen als buiten de Kerk – binnen de Kerk omdat belangrijke beslissingen vanaf het begin conciliair werden genomen maar werden afgekondigd door de paus, buiten de Kerk omdat in de dialoog met andere christelijke Kerken het primaatschap niet in twijfel kan worden getrokken. Daarom hebben alle pausen, grote en kleine, het primaatschap verdedigd, soms met gevaar voor hun eigen leven: het stond garant voor eenheid.