Eén eiland — vele vragen

Voor de Chinese partij- en regeringsleider Xi Jinping vormt Taiwan om historische redenen een integraal bestanddeel van zijn Volksrepubliek. De meerderheid van de Taiwanezen ziet dat anders. En als je de geschiedenisboeken erop naslaat blijkt: er is evenveel dat Taiwan en China scheidt als hen bindt.

Mei vorig jaar riep het Amerikaanse modemerk Gap een ware shitstorm over zich af. Het bedrijf had in Canada T-shirts verkocht die bedrukt waren met een kaart van China – zonder Taiwan. Dat was tegen het zere been van de Volksrepubliek. Die ziet het eiland als onvervreemdbaar onderdeel van haar grondgebied. In China kropen horden patriottische internetgebruikers achter hun toetsenbord en ventileerden dermate krachtig hun woede, dat Gap zich genoodzaakt zag excuses aan te bieden. Ook hotelketens en luchtvaartmaatschappijen krijgen mot in China als ze Taiwan als zelfstandig land vermelden.

Nieuw is het allemaal niet: bij sportmanifestaties als de Olympische Spelen verschijnt Taiwan op instigatie van de grote broer al sinds 1984 onder de naam ‘Chinees Taipei’. Landen die diplomatieke betrekkingen met de Volksrepubliek willen aanknopen, mogen de Republiek China, zoals Taiwan officieel heet, niet als soevereine staat erkennen. Ook van de Verenigde Naties en alle daaronder ressorterende organisaties blijft Taiwan door een Chinees veto uitgesloten. Sinds de verkiezing van Tsai Ing-wen tot Taiwanese presidente in 2016 heeft Peking zijn toon verscherpt. Tsai Ing-wen zette een progressieve koers in en profileerde zich tegen China. Afgelopen november werd zij daar bij plaatselijke verkiezingen door haar eigen bevolking hard voor afgestraft. De Taiwanezen willen geen grotere verwijdering met de Volksrepubliek, vooral omdat dit de economie verder doet verslechteren.

Taiwan lag ongunstig voor de handel, hoogstens piraten waren geïnteresseerd

In de verbale duels tussen de communistische grootmacht China en de kleine eilandstaat (qua oppervlak precies tussen Nederland en België in) kan het ongemeen fel toegaan. De Volksrepubliek ziet zich, zoals gezegd, daartoe door de geschiedenis gerechtvaardigd: Taiwan hoorde ten tijde van het keizerrijk al bij China. Men vergeet erbij te zeggen dat de band tussen eiland en vasteland van meet af aan los en soms conflictueus was. Dat begon al met Zheng Chenggon, de eerste Chinees die Taiwan veroverde (in 1661). Hij kwam als rebel tegen het keizerlijk bewind naar Peking.

Voor die tijd hadden de heersers van het keizerrijk, dat er toen al bijna 2000 jaar op had zitten, nooit veel belangstelling voor Taiwan getoond. Het eiland werd bewoond door Austronesische gemeenschappen, die Chinese handelaren weinig te bieden hadden. Hoogstens als piratennest was het interessant – en vanaf 1622 voor de Nederlanders, die het eiland tot overslagpunt wilden maken op hun handelsroutes tussen Nederlands-Indië en China en Japan.

Maar in de ochtend van de 30ste april 1661 nadert een reusachtige vloot de Nederlandse vesting Zeelandia op de zuidwestkust van Taiwan. Aanvankelijk is niet veel meer te zien dan een paar jonken, te herkennen aan hun naar boven spits toelopende zeilen, maar weldra wemelt de baai ervan. Commandant van de invasievloot is Zheng Chenggon, een voormalig piraat, die de Nederlanders Koxinga noemen. Hij strijdt onder het vaandel van de Ming-dynastie.

Taiwan is Chinees, tot Japan het zich toe-eigent

Ooit heersten de Ming-keizers over heel China, maar in 1644 moesten ze zich tijdens een burgeroorlog uit hun hoofdstad Peking terugtrekken en de keizertroon laten aan hun tegenstanders, de Qing. Alleen in het zuiden van het uitgestrekte rijk wisten de Ming zich met hun aanhang te handhaven, al worden ze er voortdurend aangevallen. Op Taiwan, 180 kilometer uit de Chinese kust, hopen ze daartegen beter beschermd te zijn.

Koxinga weet binnen een paar weken het hele eiland te veroveren. Alleen in Zeelandia houden de Nederlanders stand. Ze geven zelfs niet op als de Chinezen gevangen genomen Europeanen in het zicht van de vestingwallen kruisigen. Pas als hun een vrije aftocht gegarandeerd wordt, verlaten de Nederlanders op 1 februari 1662 het eiland. Nu heerst daar voor het eerst een Han-Chinees. Als in datzelfde jaar de laatste Ming-keizer de wapens strijkt voor de Qing uit Mantsjoerije, wordt Taiwan de brandhaard van het verzet tegen de nieuwe dynastie. Pas in 1682 nemen Qing-troepen het eiland in en beginnen het te koloniseren. Meer dan 200 jaar lang maakt het vervolgens deel uit van het keizerrijk.

In 1895 komt daar verandering in. Al tien maanden na het uitbreken van de Eerste Chinees-Japanse Oorlog dwingt Japan China op de knieën. Taiwan wordt onder Japans bestuur gesteld. Het ‘vredesverdrag’ van Japan betekent een scherpe cesuur in de Taiwanese geschiedenis, want afgezien van een korte periode aan het eind van de Tweede Wereldoorlog zou het nooit meer een staatkundige eenheid met het Chinese vasteland vormen. Als Japanse onderdanen hadden de Taiwanezen ook geen deel aan de revolutie waarin Sun Yat-sen met zijn Kuomintang-partij in de jaren 1911 en 1912 een einde maakte aan het tweeduizend jaar oude bestaan van het Chinese keizerrijk, om in plaats daarvan de Republiek China uit te roepen. Anderzijds brachten de Japanse machthebbers de infrastructuur, landbouw en industrie in Taiwan tot ontwikkeling. Al gauw lag de productiviteit daar hoger dan op het vasteland. Dankzij een wijdvertakte gezondheidszorg hadden de Taiwanezen bovendien een hogere levensverwachting. Hoe groot de vooruitgang die ze boekten ook was, voor de Japanners bleven de Taiwanezen niet meer dan tweederangs burgers.

Na de Japanse nederlaag in de Tweede Wereldoorlog neemt de Republiek China in 1945 de macht op Taiwan over. Van begin af aan heerst er wantrouwen tussen de Kuomintang (Nationale Volkspartij) en de eilanders. De regering in Peking vindt de Taiwanezen na vijftig jaar koloniaal bestuur maar vreemd, bijna ‘gejapaniseerd’. Die bekritiseren op hun beurt de regering, die zij zelf niet gekozen hebben, als corrupt en onbekwaam.

Op 28 februari 1947 breekt er een opstand uit. In Taipei arresteert de politie een vrouw die in strijd met het staatsmonopolie sigaretten verkoopt. Er ontstaat een volksoploop en er wordt geroepen om de vrijlating van de zwarthandelaarster. De politieagenten voelen zich bedreigd en trekken hun pistool. Er valt een schot – dodelijk getroffen zinkt een demonstrant ter aarde.

Wederzijds wantrouwen leidt tot een oproer, er valt een schot

Het ‘incident van februari’ kon de geschiedenisboeken in en sterkte het nationaal bewustzijn van de Taiwanezen. Overal op het eiland bezetten nu woedende burgers de politiebureaus en raadhuizen. Ze eisen medezeggenschap en het einde van een bestuurswijze die ze als koloniaal ervaren. Gehoor vinden ze niet en Peking stuurt troepen die de opstand bloedig neerslaan. Tegenstanders van het regime worden opgepakt en vermoord. De noodtoestand en machtigingswetten treden in werking. Tegelijkertijd wordt Taiwan voor de Kuomintang en zijn leider Chiang Kai-shek steeds meer wat het 250 jaar eerder voor de veroveraar Koxinga geweest was: een wijkplaats in een burgeroorlog. Ironisch genoeg weet de partij zich uiteindelijk alleen hier staande te houden tegen de communisten van Mao Tse-tung.

Chiang Kai-shek zou tot aan zijn dood in 1975 Taiwan als een dictator besturen. Zijn zoon en opvolger heft pas in 1987 de noodtoestand op. Tegelijkertijd stelt de Kuomintang, tot nu toe geheel bestaand uit Chinezen die het vasteland ontvlucht waren, zich open voor eilanders en voor democratie. In 1992 worden de eerste vrije verkiezingen gehouden, waaraan ook de links-liberale, uit de burgerrechtenbeweging voortgekomen DPP deelneemt. Taiwan wordt een presidentiële democratie – die in 2016 dus een staatshoofd van DPP-huize voortbrengt: Tsai Ing-wen.

Sterker dan haar voorganger Ma Ying-jeou van de Kuomintang hamert zij op de onafh ankelijkheid van het eiland. Maar dat is nu juist het enige waar de 20ste-eeuwse tegenstrevers, Kuomintang en maoïsten, eensgezind tegen opponeerden. Zíj hameren op de onverbrekelijke band met het vasteland. De DPP, opgericht door Taiwanezen, ziet die speciale band niet. Zij eist dat Peking zich onthoudt van inmenging in Taiwanese aangelegenheden. Gelijktijdig met de verkiezingsnederlaag voor de DPP in november 2018 werd in een referendum het plan om als eerste Aziatische land het homohuwelijk wettig te maken, van tafel geveegd. De kans dat Tsai Ing-wen de presidentsverkiezingen van 2020 wint, wordt als onwaarschijnlijk beschouwd. Ze is al partijleidster-af.

De meerderheid van de bevolking beschouwt zich niet als Chinees

Uit een langlopend onderzoek van de Chengchi-universiteit blijkt dat het percentage Taiwanezen dat zich als Chinezen beschouwt is gedaald naar vier procent (55 procent noemt zich Taiwanees). Maar met het streven van de Kuomintang voor betere banden met Peking, kreeg deze beweging een kiezersmeerderheid achter zich. De meeste Taiwanezen wantrouwen het politiek gevaarlijke onafh ankelijkheidsstreven van de DPP, zeker nu zowel China als Japan zich steeds nadrukkelijker als maritieme macht manifesteren.

Het communistische staatshoofd Xi Jinping benadrukt de lotsverbondenheid van Taiwan en China. Op termijn acht hij een ‘hereniging’ onvermijdelijk, wat de facto niets anders zou zijn dan een machtsovername als in de Britse kroonkolonie Hongkong. Mocht Taiwan dit eenheidsstreven bruuskeren, bijvoorbeeld door inderdaad voor naamsverandering te kiezen, dan zou een militair conflict het gevolg kunnen zijn. Heel waarschijnlijk is dat niet. Het al eerder aangehaalde onderzoek van de Chengchi-universiteit wijst in dezelfde richting: al jaren achtereen spreekt een stabiele meerderheid van zeventig procent op het eiland zich uit voor een voorlopige handhaving van de status-quo.

Dat betekent dan wel dat de Volksrepubliek uiterst gevoelig zal blijven reageren op alles wat ook maar als steun voor onafh ankelijkheid uitgelegd kan worden. We kunnen dus maar beter wennen aan een bijkans Orwelliaanse spraakverwarring en de mogelijkheid dat een textielprint in Canada aan de andere kant van de oceaan tot een storm van verontwaardiging leidt.

Taiwan door de eeuwen

Nederlanders in Taiwan

De Nederlandse Oostindische Compagnie bouwt in tien jaar tijd de vesting Zeelandia op het eiland Formosa, die zich tot een internationaal handelscentrum ontwikkelt.

Chinese verovering

De Chinees Zheng Chenggon, bijgenaamd Koxinga, belegert het Nederlandse fort Zeelandia tot de Oostindische Compagnie zich overgeeft; Taiwan wordt meer dan twee eeuwen lang Chinees.

Japanse kolonie

Japan wint de Chinees-Japanse Oorlog en claimt het eiland Taiwan. China heeft dat te accepteren en er wordt een vredesverdrag gesloten. Dat geldt tot 1943.

Conferentie van Caïro

Op deze bijeenkomst van Chiang Kai-shek (links), VS-president Roosevelt (midden) en de Britse premier Churchill wordt Japan verplicht tot de teruggave van Taiwan aan China.

Gisting

Als een vrouw gearresteerd wordt, vlamt verzet op. Een demonstrant wordt doodgeschoten.

Nog altijd (zie foto) herinneren anti-Chinese activisten aan het ‘incident van 28 februari’.