Een deskundige in mens-zijn

Andrea Riccardi, historicus en oprichter van de Gemeenschap van Sant’Egidio, die internationaal, met name in Afrika, ijvert voor vrede, is een goed kenner van het Vaticaan en paus Franciscus. Hij antwoordt op een aantal vragen die hem worden gesteld door journaliste Claire Chartier.

In de lange lijst van waarnemers van het zeer mediatieke pontificaat van Jorge Mario Bergoglio is hij waarschijnlijk een van de best geïnformeerde. Heel Italië kent Andrea Riccardi, zijn brede glimlach en zijn peper-en-zoutbaard. Als historicus van het christendom heeft hij al lang goede contacten met het Vaticaan. In 1968 – hij was toen 18 – richtte hij samen met vrienden de Gemeenschap van Sant’Egidio op. In de jaren 1990 en 2000 raakte Sant’Egidio bekend voor zijn acties voor de armen, de interreligieuze dialoog en de vrede, met name in Afrika. Hun inzet kreeg ruime steun van Johannes Paulus II. Andrea Riccardi kent de mechanismen van de macht in Rome. In de regering van Mario Monti (2011-2012) was hij minister van Internationale Samenwerking. Daarna nam deze intellectueel weer de staf van pelgrim van de progressiviteit ter hand.

Met paus Franciscus krijgt het Vaticaan demediaoverzichheenalsnooittevoren. De kardinalen lijken wat over donderd. Is Franciscus dan zo verrassend?

Vergeet niet dat er zich tijdens het conclaaf eigenlijk geen enkele kandidaat duidelijk aftekende. Bij de vorige verkiezing was Jorge Mario Bergoglio al een ernstige ’tegenkandidaat’ voor Joseph Ratzinger, maar niemand kende hem echt, want hij is heel gereserveerd. Het kiescollege dacht dat deze oude, vrome paus, een jezuïet in tijden waarin jezuïeten geen angst meer aanjagen, en een man die zijn bisdom goed had gerund, een goede overgangspaus zou zijn. Bergoglio zelf sprak voor het conclaaf niet over zijn kandidatuur. Ik heb hem kort voor die beslissende dagen nog ontmoet, en ik kan u verzekeren dat hij niet verlangde paus te worden. Met wie dat wel wil, zit er psychologisch iets fout, zei hij zelfs. Maar als goede christen en goede jezuïet zei hij bij zichzelf: ‘Nu ik verkozen ben, moet ik mijn taak vervullen en mij er helemaal voor inzetten.’

JorgeMarioBergogliowasaartsbisschop in Argentinië. De Argentijnse Kerk is springlevend. Deze paus heeft dus niet te maken gehad met de roepingencrisis en de sterk verminderde kerkgang die het katholicisme in Europa parten spelen. Is dat een van zijn grote troeven?

Franciscus is een ‘aangename verrassing’ na de sombere jaren van het pontificaat van Benedictus XVI. Hij is niet getekend door de geest van verval, al weet hij hoe moeilijk het overbrengen van de christelijke boodschap kan zijn. Deze Latijns-Amerikaanse paus is een levend beeld van een katholicisme dat wij niet kennen, dat van het Zuiden, een katholicisme dat veel vitaler en kosmopolitischer is dan het Europese. Vergeet niet dat Jorge Mario Bergoglio geleefd heeft in Buenos Aires, een wereldstad met meer dan 13 miljoen inwoners. Je moet hem niet zien als een paus die meegaat met de secularisatie in het Europa van het begin van het derde millennium, maar als de eerste paus van de globalisering.

Wat bedoelt u daarmee?

In Argentinië was Bergoglio geen man van de be vrijdingstheologie noch een man van de theologie die daartegenover stond, maar een man van synthese. Als paus gaat hij in het centrum van de Kerk staan: ‘Laten we vertrekken van het evangelie’, zegt hij, ‘en kerkelijke grenzen en douaneposten afschaffen.’ Hij wil aan iedereen, gelovig of niet, zijn liefde voor Jezus en het evangelie doorgeven. Hij wil dialoog en ontmoeting – dus oecumene, godsdienstvrijheid en dialoog met joden en moslims. Hij schudt de gelovigen wakker.

Hij weigert dus het ‘wij tegen de rest’?

Precies. En dat is het omgekeerde van de ideologie van het verval, waardoor de Kerk een oorlogszuchtig gezicht toont en zich terugtrekt achter principes en waarden ‘waaraan niet te tornen valt’, ’tafels der wet’ die een grens trekken tussen mensen die het bij het rechte eind hebben en mensen die dwalen – gelovigen en ongelovigen.Franciscus haaltdie scheidingsmuur neer met zijn trompet van Jericho wanneer hij tot de ongelovigen zegt: ‘Jullie zijn ons volk, ook als jullie niet geloven of denken niet te geloven.’

U kent deze paus goed. Wat voor iemand is hij?

Hij is oprecht. Elke dag begint hij met twee uur gebed en Bijbellezing. Daar vindt hij de inspiratie voor wat hij te zeggen heeft. Hij neemt zijn taak zo serieus dat hij nog niet is teruggekeerd naar Buenos Aires om zijn zieke zuster te bezoeken, maar hij belt haar wel elke dag. Zijn roeping tot het priesterschap dateert uit de tijd van Vaticanum II, toen de Kerk zich opende voor de moderne wereld. Hij weet van dichtbij wat er in de wereld gaande is: hij heeft me bijvoorbeeld gesproken over wat zijn neven hebben meegemaakt. Zijn hele leven door ontmoette hij de meest verschillende mannen en vrouwen. Als ik deze paus een doctoraat honoris causa zou moeten geven, dan niet in theologie, filosofie of sociologie, maar als ‘deskundige in mens-zijn’.

Als paus heeft hij in het Vaticaan on middellijk initiatieven genomen: er kwamen allerlei denktanks, controle-commissies, nieuwe organen, benoemingen… Wat denkt u van deze niet aflatende brainstorming als strategie om de Kerk te hervormen?

Bergoglio werd al heel jong provinciaal van de jezuïeten en aartsbisschop en voorzitter van de Argentijnse bisschoppenconferentie. Het bestuur gebeurde daar niet van bovenaf, zoals in de curie, maar op het terrein. Ook in Buenos Aires richtte hij veel commissies op. Het is zijn manier om degenen die hij tegenover zich heeft, te testen. Hij raadpleegt veel en stimuleert mensen om zich uit te drukken. En hij wil zaken in beweging brengen, ook dat zit in zijn cultuur. Hij wil ‘er geen gras over laten groeien’.

Pakt hij niet te veel tegelijk aan?

Ik zie het anders: met zijn manier van doen is de Romeinse machine weer in gang geschoten. Zo heeft deze paus de functie van secretaris voor Economie gecreëerd en een nieuwe staatssecretaris benoemd, een diplomaat die de dossiers Vietnam en China goed heeft aangepakt. Maar een goede curie is niet voldoende. Er is ook een leider nodig die beslissingen neemt. Deze paus regeert op een heel persoonlijke, directe manier, zonder filters.

Er zijn de hervormingen en er zijn de woorden. Franciscus wijst voortdurend op de ethische tekorten van zijn clerus, maar als hij tot de gelovigen spreekt, heeft hij het zelden over moraal. De hardcore conservatieven zijn daar niet blij om. Riskeert de paus een deel van de curie van zich te vervreemden?

Deze paus is geen trotskist! Hij herhaalt steeds dat hij een zoon van de Kerk en haar leer is. Revolutionair is hij wel in de manier waarop hij het christendom voorstelt: vóór alles zijn er Jezus en het evangelie, de moraal vloeit daaruit voort. Trouwens, alle pausen zijn in de curie op weerstand gebotst – tegen theologische en ideologische veranderingen, maar ook gewoon omdat de Kerk een log lichaam is. Het grootste probleem is het verzet van bisschop pen en priesters. Voor oudere mensen – en veel kardinalen en bisschoppen zijn niet jong meer – is het niet gemakkelijk om ‘naar buiten te gaan’ en het evangelie te verkondigen tot ver buiten de eigen grenzen. ‘Je moet niet optreden als douaniers op grensposten’, zegt Franciscus tot zijn priesters, maar die voelen zich daardoor soms in hun wiek geschoten omdat ze zich hun hele leven voor de Kerk hebben ingezet.

Is het verwijt van de conservatieven aan de paus niet dat hij de hiërarchische structuur van de Kerk in gevaar brengt door ze minder verticaal te maken?

Precies! Bergoglio heeft iets heel belangrijks gezegd: een herder moet soms voor zijn schapen lopen, soms in het midden van de kudde en soms erachter. Een herder mag niet denken dat door zijn statuut zijn plaats voorgoed vastligt. In tegenstelling tot wat sommigen denken wordt met deze visie het gezag van de paus niet in twijfel getrokken, maar komt in zijn gezagsuitoefening de nadruk meer op de gemeenschap te liggen.

Is er een Rome een anti-Franciscus-front aan het groeien?

Het lijdt geen twijfel dat er weerstand is. In februari 2014 kreeg kardinaal Kasper op het consistorie over het gezin veel kritiek omdat hij had gesuggereerd dat hertrouwden in sommige gevallen de communie zouden kunnen ontvangen, wat nu niet het geval is. Het is duidelijk dat met die kritiek de paus zelf werd geviseerd, want die had naar eigen zeggen de toespraak van Kasper een uiting van ‘serene theologie’ gevonden. Maar Bergoglio heeft een grote troef: in de ogen van gelovigen en ongelovigen heeft hij de Kerk weer de nodige vitaliteit gegeven. De eerste echt moeilijke stappen zullen de twee synodes voor het gezin zijn. Hier speelt hij hoog spel. Van wie hij weerstand te verwachten heeft, en welke weerstand, is niet duidelijk. Sommige bisschoppen denken zoals hij, anderen niet; sommige bisschoppen hebben nu al kritiek, andere kijken de kat uit de boom…

Op welke bondgenoten kan deze paus rekenen?

Op het volk. Mijns inziens heeft hij geen verbond aangegaan met de hiërarchie van de Kerk, maar met de gelovigen. Hen wijst hij een richting zonder te zeggen dat ze dit of dat moeten doen. Hij spreekt hun vrijheid en hun verantwoordelijkheidszin aan. Ze komen trouwens massaal naar hem luisteren op het Sint-Pietersplein. In de Angelsaksische wereld is zijn uitstraling bijzonder sterk. Een Amerikaanse journalist zei me: ‘Hij is onze nieuwe Mandela.’ Duitsland had Benedictus XVI de rug toegekeerd, maar hij heeft het heroverd. In Frankrijk doet hij het beter dan Johannes Paulus II, die daar nochtans kon rekenen op zielsverwanten als Jean-Marie Lustiger. Franciscus heeft zulke hulpmiddelen niet nodig: hij maakt enthousiast door wie hij is. Het is niet hij die gebruikmaakt van de media, het is omgekeerd: de media komen naar hem.

Jorge Mario Bergoglio is veel sterker aanwezig op de internationale scène dan zijn voorganger. Welke invloed kan hij uitoefenen in heersende conflicten, met name in het Midden-Oosten, waar de christenen een zeer zware prijs betalen?

Paus Franciscus moet helaas machteloos toezien hoe deze conflicten voor veel christenen in het Midden-Oosten het einde betekenen. De Kerk heeft niet nagedacht over de gevolgen van de oorlog in Irak – evenmin trouwens als de internationale gemeenschap. Op diplomatiek vlak denkt ze onvoldoende op de lange termijn, dat is haar zwakte. Franciscus heeft alles gedaan wat hij kon, maar oproepen volstaan niet. De Kerk moet een langetermijnbeleid voeren, zoals ze gedaan heeft in verband met het communisme in Oost-Europa.

Wat met de diplomatie van het Vaticaan onder Franciscus?

Onder Benedictus XVI was die in crisis. Het ontbrak aan durf. Onder Franciscus komt ze weer van de grond, niet in het minst door de benoeming van Pietro Parolin, een doorwinterd diplomaat, aan het hoofd van het staatssecretariaat. Na de reis van de paus naar het Heilige Land in juni 2014 kwamen Mahmoud Abbas en Shimon Peres, president van respectievelijk de Palestijnse Autoriteit en de staat Israël, naar het Vaticaan om er te bidden voor vrede in het Nabije Oosten. Peres’ termijn als president liep kort daarna af. Het zou dus in principe beter zijn geweest deze bijeenkomst te organiseren met zijn opvolger, maar Franciscus had begrepen dat Peres openstond voor een ontmoeting en liet de kans niet voorbijgaan. Uiteraard heeft dit niet kunnen verhinderen dat Israël en Hamas daarna weer met elkaar overhoop lagen, maar als symbolisch gebaar kon de bijeenkomst tellen. Bij de paus was er geen politieke berekening in het spel. Anders was hij voorzichtiger geweest en had hij zich minder blootgesteld. Hij wilde geen bemiddelaar zijn, maar een pleitbezorger van vrede. Deze paus zal ook de missionaire dimensie, met name in Azië, niet verwaarlozen. Van 13 tot 18 augustus 2014 was hij in Korea.

Het pontificaat van Benedictus XVI was er een van leerstellige en theologische versterking. Waardoor zal dat van Franciscus gekenmerkt zijn?

Door hervorming van de Kerk tot een levende aanwezigheid in de nieuwe wereld. Ik weet niet of deze paus het Beloofde Land zal bereiken. Mozes is er nooit geraakt… Maar ik geloof dat hij erin zal slagen om de ommekeer onherroepelijk te maken, want hij heeft de gelovigen achter zich.