Met zijn verdediging van de armen en verdrukten in de hele wereld tegen de ‘dodelijke economie’ heeft Franciscus in minder dan twee jaar het hart van de menigte veroverd. Na zijn historische reis naar Cuba en de Verenigde Staten moest deze paus zonder oogkleppen in Rome van nabij toezien op de synode over het gezin, een uiterst gevoelig thema.
September 2015. Wellicht is hij al op de hoogte. En staat het hem wel aan. Tenslotte komt hij uit het land van Carlos Gardel, Maradona en volkstoelopen. Als hij in New York voet aan de grond zal zetten om de UNO toe te spreken, zal Franciscus een zestig meter hoge muurschildering zien waarop een fan zijn portret heeft afgebeeld. En de tocht naar Central Park zal beslist mooie clichés op glanspapier, smartphones en tablets opleveren. Fans zal de wereldicoon die de 266ste leider van de katholieke Kerk geworden is, zeker met duizenden ontmoeten op zijn reis door de VS, die op tv te volgen is via een speciaal hiervoor gecreëerd satellietkanaal van Time Warner. Op de Wereldgezinsdagen in Philadelphia wordt anderhalf miljoen mensen verwacht. Franciscus zal ook als eerste paus ooit het Amerikaanse Congres toespreken – en daarbij de politieke thema’s niet schuwen. Het belooft serieus te worden!
Franciscus had de Verenigde Staten willen binnenkomen via Mexico, zoals de latino-migranten. Is een beetje moeilijk, hadden zijn medewerkers hem gezegd. Dan maar beginnen in Cuba, waar hij is uitgenodigd door de broers Castro, kwestie van hem te bedanken voor zijn geslaagde bemiddeling voor het opheffen van het Amerikaanse embargo. Een van de gevolgen van Franciscus’ succes was dat de Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia (FARC) hem vroegen om een rol te spelen in de onderhandelingen die ze in Havana voerden met de regering van Bogota.
Spectaculaire openheid op de wereld
Met Franciscus is Rome niet meer in Rome. Het ligt elders, in de grootsteden, de sloppenwijken, de arme landen die zijn uitgesloten van het banket van de consumptiemaatschappij – Bolivia, Ecuador, de Filipijnen, hinderlijke ‘periferieën’ die Franciscus’ eerste reisbestemmingen werden, nog voor hij in november 2015 naar Afrika vliegt. Op 4 oktober heeft hij thuis een andere belangrijke afspraak: het einde van de synode over het gezin. Het zal er waarschijnlijk heftig toegaan. Maar de hoge muren van het Vaticaan lijken deze oude paus in reisschoeisel niet af te schrikken. Door zijn inslaande uitspraken over een ‘dodelijke economie’ en over het immense kerkhof dat de Middellandse Zee door de onverschilligheid van Europa is geworden, wordt zijn internationale uitstraling almaar groter.
De revolutie in het postzegelgrote staatje dat het epicentrum van de katholieke christenheid is, komt het best tot uiting in deze bruuske en oprechte openheid op de wereld. Vóór Bergoglio ergerde de Kerk de media met haar morele uitspraken en wankele kardinalen. Sinds Bergoglio zijn dezelfde media één en al lof en bewondering voor de actie van de baas van de Heilige Stoel.
Een andere zet van Franciscus? De encycliek Laudato si‘ (mei 2015), die hij naar eigen zeggen publiceerde om te kunnen wegen op de wereldklimaatconferentie in Parijs eind november. In de VS was men niet opgezet met de pauselijke aanval op financiële deregulering en onbeperkte groei, die even desastreus zouden zijn voor het milieu als voor de levensverwachting van de armsten. Spotters spreken van ‘de pampapaus’.
Toen hij door Latijns-Amerika reisde, nam Bergoglio geen blad voor de mond: de leiders kregen op hun sodemieter voor hun corruptie – en moesten dat onbewogen aanhoren terwijl ze in de presidentiële loge zaten. De paus haalde uit tegen maximalisering van de winst, die ‘mest van de duivel’, riep het volk op om zich te organiseren om op vreedzame wijze het systeem te veranderen, en sprak bijna als een revolutionaire voorman toen hij in naam van de misdeelden uitriep dat iedereen recht heeft op land, een woning en werk. Velen, katholieken en anderen, hopen dat deze paus, die thuis is in de theologie van het volk – ja aan de armen, nee aan ideologieën en mateloos liberalisme – een bres zal slaan in het ongebreidelde kapitalisme en, om het te zeggen met economist Édouard Tétreau in Au-delà du mur de l’argent, ‘de muur van Wall Street’ zal doen vallen.
Franciscus een linkse rakker? Het klinkt goed, maar het klopt niet. Jorge Mario Bergoglio kan de ‘anarchistische’ Mgr. Gaillot ontvangen en even later een brief publiceren waarin hij toelaat dat de – van Rome gescheiden – integristische bisschoppen van de Broederschap Sint-Pius X tijdens het Jaar van Barmhartigheid dat in december 2015 een aanvang neemt, de biecht afnemen van katholieke gelovigen. Deze paus die de curie minder Europees wil maken – hij heeft verschillende bisschoppen uit het zuidelijk halfrond en Azië tot kardinaal gecreëerd – is veeleer een complexe mix van de traditionele kerkelijke leer en Zijn Argentijnse erfenis.
De derde weg
Van de pampa en het peronisme waarmee hij is opgegroeid, heeft hij zowel een brede visie op de ‘derde weg’ – een positie die de klassenstrijd en het binoom conservatief-progressief overstijgt – geërfd als de kunst van leaders om tot het volk te spreken. ‘Vergeet ook niet dat hij, zoals alle Argentijnen, de grote economische crisis van eind jaren 1990 heeft meegemaakt, een crisis die miljoenen mensen in de armoede heeft gestort en de faliekante mislukking van elke vorm van ultraliberaal beleid betekende’, zegt Eduardo Valdés, ambassadeur van Argentinië bij de Heilige Stoel. Deze traditiegetrouwe paus heeft grondig Rerum novarum gelezen, de sociale encycliek waarin Leo XIII de arbeiders al in 1891 opriep om zich te organiseren in vakbonden om zo van hun werkgevers meer sociale gerechtigheid te bekomen.
Als jezuïet en zoon van een Italians immigrant vertaalt Bergoglio deze erfenis op zijn eigen manier: heel concreet. Terwijl Benedictus XVI alleen oog had voor het ideaal van het christelijke geloof, is Franciscus bezig met de dagelijkse realiteit, met de leefomstandigheden en de kwetsbaarheid van mensen. Uiteraard komt de boodschap zo beter over, behalve bij de meer klassieke katholieken, die vrezen dat het dogma onder al dat pastorale pragmatisme zal bedolven worden. En omdat ‘de werkelijkheid boven de gedachte staat’, zoals deze paus zonder oogkleppen vaak zegt, staat er op zijn inzet geen maat. Hij houdt niet van reizen, maar vliegt van het ene continent naar het andere. En neemt vakantie door te zwoegen op dossiers in zijn driekamerappartement in het Domus Sanctae Marthae.
Douches voor daklozen
Aan de overzijde van het Sint-Pietersplein, rechts tegen de basiliek aan, heeft hij in de openbare toiletten voor mannen douches voor daklozen laten inrichten. Ion, een 41-jarige Roemeen, heeft net zijn naam opgegeven bij een Aziatische kloosterlinge die bij de ingang staat. Hij wacht buiten op een bank zijn beurt af. ‘Zie je die kerel daar, met zijn pet en een schone jeans? Een maand geleden nog braakte hij gewoon op het trottoir’, zegt hij stilletjes terwijl hij koekjes knabbelt die de zuster hem heeft gegeven. Hij heeft pas, zoals elke dinsdag en donderdag, een schone slip en T-shirt gekregen. Anderen schrijven zich in voor de kapper, die hen in een minuscuul vertrek met plastic bloemen op de lavabo een gratis scheerbeurt geeft. Twee oude mannen, een jonge rosse Oost-Europeaan en een zestigjarige man die voor zich uit staart, vervolledigen de galerie van habitués. Elke dag lopen hier, op een boogscheut van de Sixtijnse Kapel, 130 daklozen binnen. In maart 2015 heeft de paus die Kapel trouwens opengesteld voor een groep daklozen.
‘Voor deze paus bestaat de zending van het evangelie niet in “laten komen”, maar in “gaan naar”‘, zegt François Bousquet, rector van het seminarie Saint-Louis-des-Français in Rome. ‘Het is een terugkeer naar de oorsprong. Vier eeuwen heeft de Kerk zich als een schildpad teruggetrokken in haar schild. De godsdienstoorlogen in de 16de eeuw, het rationalisme in de 18de eeuw, de industriële revolutie in de 19de eeuw, het nazisme en het communisme in de 20ste eeuw en de sociale en politieke gevolgen van al deze breuken hadden haar bang gemaakt. Nu steekt de schildpad haar kop weer uit.’ Bergoglio leeft op. In Argentinië, als aartsbisschop, liep hij rond met een lang gezicht en klaagde hij voortdurend over rugpijn. ‘En nu is hij één en al beweging en glimlach’, zegt de Argentijns ambassadeur, ‘alsof in zijn binnenste licht is opgegaan’. Franciscus is overtuigd van zijn missie. Provoceert om het instituut wakker te schudden. Hekelt mensen die denken dat ze ‘goede katholieken zijn’ omdat ze zich voortplanten ‘als konijnen’. Roept zijn priesters op om vrouwen te vergeven die ‘de morele en existentiële beproeving’ van een abortus hebben ondergaan en spijt hebben dat het zover is moeten komen. Leest de dignitarissen van de curie de les omdat hij vindt dat ze meer bezig zijn met hun carrière dan met het evangelie. Leeft zelf liever in het Domus Sanctae Marthae dan in de appartementen van het ‘hof’ in het Vaticaan.
De mentaliteit doen evolueren
Dit gebruik van grof geschut keerde zich begin 2015 bijna tegen hem: invloedrijke kardinalen verzetten zich tegen het toelaten van hertrouwde gescheiden gelovigen tot de communie. De ‘wolven’ begonnen te grommen. Ze publiceerden boeken – zo was er het opzienbarende interviewboek Dieu ou rien ( God of niets, uitgeverij Betsaida, 2016) van de Guinese kardinaal Robert Sarah, prefect van de Congregatie voor de Goddelijke Eredienst – en dreigden, gesteund door de Afrikaanse en een deel van de Amerikaanse en Poolse clerus, met een breuk als het resultaat debatten niet hun kant uit zou gaan. Maar nadat hun bezwaren maandenlang ‘urbi et orbi’ waren verkondigd, verloren ze hun explosieve kracht.
Wat daar ook toe bijdroeg, was dat Franciscus zoals gewenst hoogte had kunnen nemen van de krachten van de oppositie en nu een bedarende rol kon spelen. Hij benadrukte dat hij gehecht was aan het gezin en het traditionele huwelijk. Hij wilde de mentaliteit doen evolueren, niet het Vaticaanse huis opblazen. Zijn recente beslissing om het gemakkelijker te maken om bij de Romeinse rechtbanken een religieus huwelijk ongeldig te doen verklaren, was een geste in de richting van hertrouwde gescheiden gelovigen die van de eucharistie verstoken blijven. De synode stelde dat lokale priesters “paden van onderscheidingsvermogen en van betrokkenheid voor deze mensen” moet ontwikkelen, maar sprak zich niet uit over de gevoelige vraag of hertouwde paren zouden mogen deelnemen aan de communie. De omgang met homoseksuelen speelde zoals verwacht een geringe rol in het ruim dertig bladzijden tellende document.
Openheid van geest zullen de monsignori van de curie in elk geval nodig hebben om Bergoglio’s invallen te incasseren. Op een donderdag van september 2015, stond de paus omstreeks 19 uur onverwacht – en alleen – in een optiekzaak aan de Piazza del Popolo in Rome. Echt waar! Hij stapte uit zijn marineblauwe Ford het acht vierkante meter grote winkeltje binnen en vertrok drie kwartier later met de bril die hij nodig had. Hij was die gewoon komen bestellen. ‘Ik ben er om te dienen, niet om me te laten dienen’, zegt hij dan. Alessandro Spiezia, de opticien, is er nog niet van bekomen. Bergoglio is echt geen gewone paus.
(uit L’Express van 16 september 2015)
Een paus met een missie
De paus gehuld in het wit, de patriarch in het zwart: ze vonden elkaar bij het Heilige Graf, Westen en Oosten verenigd onder één geloof. Wie verder kijkt dan dat licht anachronistische beeld, ontdekt al gauw de dieperliggende werkelijkheid van nog steeds sluimerende spirituele krachten. Het zou hierbij onverstandig zijn simpelweg het beruchte sarcasme van Stalin (“Hoeveel divisies heeft die paus eigenlijk?”) te citeren en de diplomatie van het Vaticaan te ridiculiseren. Vijftig jaar na de historische omhelzing tussen paus Paulus IV en patriarch Athenagoras was Jeruzalem opnieuw het kader – letterlijk – van vriendschappelijke betrekkingen tussen de twee oudste christelijke families. Het was het eerste bezoek op vraag van paus Franciscus (dat in Brazilië in de zomer van 2013 nog werd vastgelegd onder het pausschap van Benedictus XVI), en dat is geen toeval. De ontmoeting van 1964 was echt historisch en had een aanzienlijk resultaat (met het intrekken van de wederzijdse excommunicaties vanaf 1965); de breuk tussen Rome en Constantinopel die volgde op het Oosters Schisma (1054) had sinds het Concilie van Florence (1439) en de ontmoeting tussen paus Eugenius IV en patriarch Jozef II van Constantinopel geleid tot een verbod op contact op het allerhoogste niveau. In 2014 heeft een dergelijke ontmoeting een andere, maar daarom niet mindere weerklank. Denk maar aan de onderliggende geopolitieke dimensie van de breuklijn tussen de Kerk van Rome en de kerk van Constantinopel. Zo staat het iedereen nog bij hoe diep die kloof wel bleek te zijn tijdens de eerste fase van de oorlog in Joegoslavië (1991-2001), terwijl velen naïef dachten dat ze niet meer bestond. De orthodoxe Serviërs en de katholieke Kroaten bewezen hoe groot de verdeeldheid nog is. Ditmaal stemt de tweespalt in Oekraïne tot nadenken. In Jeruzalem ontmoette de paus heel wat orthodoxe geestelijken, behalve die van de Russische Kerk. De toenadering tussen Zijne Heiligheid en Zijne Zaligheid (zo worden zowel de patriarch van Constantinopel als andere kopstukken in de Oosterse Kerk genoemd) heeft het isolement van het Patriarchaat van Moskou niet kunnen verhullen. Dat ziet zichzelf meer en meer als het echte centrum van de orthodoxie. Hoe verrassend toch, die plotse opwelling van het verleden en de doctrine – begin 16de eeuw uitgedacht door de monnik Philotheus van Pskov – die Moskou als het “derde Rome” beschouwt. Die ideologie geeft de absolute macht aan het hoogste gezag en legt het lot van de orthodoxie in handen van de patriarch van de Russische kerk. Ze is plots heel actueel als we zien hoe dicht de huidige patriarch van Moskou Kirill aanleunt bij de Russische president Vladimir Poetin. Verklaarde hij niet onlangs: “We hebben in het Kremlin gebeden voor de Russische staat en het historische Rusland (ofwel Oekraïne)”? En Poetin dan, noemt hij niet als voorbeeld tsaar Nicolaas I, “de meest logische der autocraten”, die aan zijn zoon het devies doorgaf: “Bezit alles”? Vergeet niet dat de wieg van de orthodoxie in Kiev staat, het befaamde originele “Rusland”, waar in 989 het christelijke “doopsel” van Rusland plaatshad. Welnu, Oekraïne – dat een unitaire doorstart maakte met de presidentsverkiezing van Petro Poroshenko – is ook op confessioneel vlak verdeeld. In het Russischgezinde oosten zwaait de Oekraïense orthodoxe Kerk onder het Patriarchaat van Moskou de plak, in het westen heersen de aan Rome geaffilieerde Grieks-Katholieke Kerk en de in 1991 ontstane orthodoxe Kerk onder het patriarchaat van Kiev. Die wordt door zowel Rome als Moskou niet erkend. Het is dus duidelijk dat de Kerk in Oekraïne een van de vele machtsinstrumenten is. De grote verdienste van Franciscus is dat hij zich profileert als diplomatische paus, of het nu is om de banden met de orthodoxie aan te halen, de zaak van christenen in het oosten te verdedigen, vooral vanwege de dreiging in Syrië, of om zonder omwegen Palestijnen en Israëliërs uit te nodigen voor een ontmoeting op het Vaticaan. Pauselijke provocaties/prikkels.
Knack Historia
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
