Dwepers en dwaallichten

Niet alle wegen naar God lopen via Rome. Eeuwen voor de Reformatie waren er al geloofsgemeenschappen die bepaalde dogma’s verwierpen.

Albigenzen

‘Albigenzen’ worden de aanhangers van de kathaarse leer in en om de Zuid-Franse stad Albi genoemd. Na de moord op de pauselijke legaat Peter van Castelnau in 1208 gelastte paus Innocentius III een kruistocht tegen de Albigenzen.

Amalricianen

De naam van deze gemeenschap is afgeleid van die van de theoloog Amalricus van Bena (? 1206). De Amalricianen zouden in een bezielde natuur geloofd hebben en in de mogelijkheid van een verlossing zonder de kerkelijke sacramenten. In 1215 bestempelde de curie dit als dwaalleer.

Begijnen

De begijnen en hun mannelijke tegenhangers, de begarden, waren lekengemeenschappen met een kloosterlijke levenswijze, zonder monastieke geloften af te leggen en dus ook vrij om uit te treden. De katholieke kerk bestreed het radicalere deel van de armenbeweging, maar liet de begijnen grotendeels ongemoeid. De meeste begijnen en begarden waren te vinden in het Rijnland en in de noordelijke en zuidelijke Nederlanden.

Bogomielen

Deze beweging van ‘Godsvrienden’ ontstond op de Balkan en geloofde in een machtige Satan als tegenspeler van God. In de loop van de 11de eeuw raakte deze dualistische voorstelling ook in West-Europa verbreid. De bogomielen lieten als enig sacrament de doop gelden en wezen de iconenverering van de orthodoxe kerk af.

Fraticelli

Afscheiding van de in 1209 door de curie erkende orde van de franciscanen; radicale ‘spiritualisten’ met kritiek op de verwereldlijking en rijkdom van de kerk, simonie (verkoop van kerkelijke ambten) en nepotisme (familiebegunstiging). De Engelse filosoof Willem van Ockham (? 1347) sympathiseerde met de fraticelli. Umberto Eco baseerde zijn figuur Willem van Baskerville in de roman ‘De naam van de roos’ op deze man.

Humiliaten

Noord-Italiaanse beweging die streefde naar een eenvoudig leven (vandaar hun naam: humilis is het Latijnse woord voor ‘bescheiden’). In 1184 excommuniceerde paus Lucius III de Humiliaten, onder meer omdat zij lekenpredikers in hun midden toestonden.

Hussieten

Nadat de Tsjechische hervormer Jan Hus (? 1415) op het Concilie van Konstanz ondanks de hem gegeven vrijgeleide tot de vuurdood veroordeeld werd, kwamen veel van zijn landgenoten in verzet. Hun eisen waren niet alleen religieus (zoals deelname van leken aan het Avondmaal in beide vormen), maar ook politiek en getuigden van een vroeg Tsjechisch nationalisme.

Katharen

De naam van deze gemeenschap, waarvan ons woord ‘ketter’ een verbastering is, laat zich het best met ‘reinen’ vertalen, al noemden de katharen zich zelf niet zo. Hun geloof gaat terug tot in de vroege Middeleeuwen en werd misschien overgenomen van de bogomielen op de Balkan. Zij hadden een dualistisch wereldbeeld, waarin goede en kwade krachten voor altijd met elkaar in strijd waren. De katharen verwierpen de hierarchie van de katholieke kerk en zagen in haar sacrament van het huwelijk een zonde. De beweging was sterk in Zuid-Frankrijk en Noord-Italië.

Lollarden

Aanhangers van de leer van de Engelse reformator John Wyclif (? 1384), die in menig opzicht Luther voorging (Bijbel in de volkstaal, ontkenning van het pauselijk gezag). De naam lollarden zou afgeleid kunnen zijn van het Latijnse lolium (raaigras – tussen het koren een gevreesd onkruid). De lollarden werden aanvankelijk geduld, maar in de 15de eeuw als ketters en volksvijanden vervolgd.

Tempeliers

Naast de johanniters waren de tempeliers de machtigste ridderorde in de tijd van de kruistochten. Op instigatie van de Franse koning Philips de Schone (1268-1314) werden leden van de orde wegens afgoderij en sodomie, waaronder men indertijd homoseksuele handelingen verstond, voor de rechter gebracht en tot de dood op de brandstapel veroordeeld. In 1312 ontbond paus Clemens V de orde.

Waldenzen

Franse armoedebeweging, in de 12de eeuw gesticht door de koopman Petrus Valdes (? ca. 1218). De waldenzen benadrukten het belang van zelfstandige Bijbelstudie en bevorderden de prediking door leken. Daarnaast wezen ze de katholieke heiligenverering af. Ondanks de inspanningen van Romeinse inquisitie verspreidden de geloofsovertuigingen van de waldenzen zich tot aan de Reformatie in Europa en beïnvloedden de verschillende protestantse kerken.

(Weder)dopers

Een hervormingsbeweging die ontstond in het 16de-eeuwse Zwitserland. Haar aanhangers wezen de doop van zuigelingen en kinderen als onbijbels van de hand. Bijzonder is dat zij niet alleen door de katholieke kerk vervolgd werden: op de Rijksdag in Speyer van 1529 eisten ook de protestantse vorsten dat zij in de rijksban gedaan en vervolgd werden. Moderne doperse bewegingen zijn die van de mennonieten, hutterieten en amish – allen van mening dat de doop de bezegeling is van een weloverwogen keuze voor een christelijke levenswandel.