Don’t try this at home

Koning Hendrik II laat zich door zijn eigen feestelijkheden zo meeslepen, dat hij zich blindelings in het tweegevecht stort. Een noodlottige beslissing die de toernooicultuur in heel Europa weg zal vagen.

Edel, arm en rijk maakt de dood gelijk. Hoe waar dat woord is, ondervonden veel middeleeuwse heersers aan den lijve. Sommigen van hen kwamen zelfs onder bizarre omstandigheden om het leven: zo verongelukte de Franse koning Philips in 1131 tijdens een rit door Parijs, doordat er plotseling een varken van een mesthoop de straat op rende. Philips’ paard werd schichtig en wierp zijn berijder af, waarna deze op pas vijftienjarige leeftijd aan zijn hoofdwonden bezweek. Of neem koning Karel II van Navarra. Die leed aan een geheimzinnige ziekte en nam daarom zijn toevlucht tot een wonderlijke remedie: hij liet zich elke avond in doeken wikkelen die in brandewijn gedrenkt waren. Niet handig als er fakkels in de buurt zijn. In Pamplona vatte Karel op een avond in 1387 vlam en overleed. Koning Martinus I van Aragon stikte in 1410 in Barcelona, toen hij zich in een onbedaarlijke lachbui in zijn eten verslikte. Toch is geen van deze gevallen zo spectaculair als het einde van de Franse koning Hendrik II, gek van riddertoernooien. Een verdwazing die hem noodlottig zou worden.

Tegen militaire taken is de koning niet opgewassen

Hendrik werd geboren in 1519 en besteeg op 28-jarige leeftijd de troon. Zijn vader Frans I had hem met een ware herculesarbeid opgescheept, want de Franse legers moesten het in een worsteling om de suprematie op het Europese vasteland tegen de Spaanse opnemen. Tegen deze taak was de niet zeer intelligente, maar wel impulsieve en eigenzinnige Hendrik niet opgewassen. Hij leed dan ook zware nederlagen. Afleiding daarvan zocht hij in het grandioze vertier aan het Parijse hof. De werkelijke macht lag intussen in handen van twee vrouwen: Catharina de Medici, Hendriks echtgenote en een bijzonder uitgekookte intrigante, en haar rivale, Hendriks maîtresse Diana van Poitiers, een listige dame, die bijna twintig jaar ouder was dan hij.

Eind juni 1559 trouwde Hendriks dochter Elizabeth met de Spaanse koning Philips II. Het huwelijk zou een eind moeten maken aan de zich voortslepende oorlog tussen Frankrijk en Spanje. Maar hoe kon Hendrik bevroeden dat het hem uiteindelijk de kop zou kosten? Natuurlijk moest het heuglijk feit gevierd worden met een grootscheeps toernooi in de hoofdstad. Uit alle delen van Hendriks rijk kwamen ridders van naam en faam naar Parijs. Op het programma stond een ’tjost’: een ruitertweegevecht op de lans (zie het artikel op blz. 23). Vanaf een rijkversierde tribune verlustigde Hendrik zich twee dagen lang aan het spektakel, maar op de derde dag sloeg het hem in de bol.

Hoe is het anders te verklaren dat een veertiger met flink overgewicht en grijzend haar, zonder recente ervaring op het toernooiveld, zijn schildknapen verbijsterde door zich in zijn glanzende harnas te hijsen en zijn lievelingsschimmel te bestijgen? Natuurlijk wilde geen enkele ridder het tegen de koning opnemen, maar uiteindelijk kweet legeraanvoerder graaf Montgomery zich van deze ondankbare taak. De beresterke Schot was veruit de meerdere in de tweekamp, maar hij streed op halve kracht om de koning niet te blameren. Toen Montgomery hem de hand reikte en de strijd onbeslist wilde laten, sloeg Hendrik hoogmoedig af.

En dus reden beide contrahenten opnieuw op elkaar in. Montgomery’s lans raakte Hendriks hoofd met volle kracht, zodat die onder luid geraas tegen de grond smakte. Toen het bloed in stromen uit ’s konings helm stroomde, ging er een kreet van ontzetting door het publiek; koningin Catharina de Medici zou daarbij van schrik flauwgevallen zijn. Een arts spurtte de baan op en deed een gruwelijke ontdekking: Montgomery’s lans was op het vizier van zijn tegenstander aan splinters gegaan, maar een fors deel ervan had zich uitgerekend door de smalle kijkspleet in Hendriks gezicht geboord.

De bewusteloze koning werd op een draagbaar naar een nabijgelegen ziekenhuis gebracht. Toen hij weer bij zijn positieven kwam, zag hij zich door geneesheren omringd. Onder hen bevonden zich ook twee pioniers van de chirurgie: de Fransman Ambroise Paré en de Brabander Andreas Vesalius. Met een pincet verwijderden zij zes houtsplinters uit de oogkas van hun patiënt – twee ervan waren maar liefst negen centimeter lang.

Maar naar de omvang van de interne, niet zichtbare verwondingen konden ze slechts gissen. Ze grepen naar een macaber middel om in elk geval aan vergelijkingsmateriaal te komen: vier ter dood veroordeelde misdadigers werden inderhaast terechtgesteld, de schedels van de romp gescheiden en naar Paré en Vesalius gebracht. De chirurgijns doorboorden de gezichten met genoeg kracht om de lanspunten tot in de hersenen te drijven. Vervolgens sneden ze met een scalpel de hoofden open en keken welke delen ervan beschadigd waren geraakt.

Na een laatste kreet valt Hendrik dood terug in de kussens

Intussen verergerde Hendriks toestand. Elke hartenklop bezorgde hem ondraaglijke hoofdpijn, het duizelde hem en zijn algehele gezichtsvermogen was aangetast. Vanaf de vierde dag na het ongeluk namen zijn koortsaanvallen in hevigheid toe. Vesalius vermoedde een hersenbeschadiging. Hij wilde dan ook de schedel openen, maar de andere artsen vonden die ingreep te gevaarlijk. Op 10 juli stiet Hendrik een laatste kreet uit en viel dood terug in de kussens van zijn ziekbed.

Hoewel de onfortuinlijke Montgomery geen enkele blaam trof, nam Hendriks weduwe op gruwelijke wijze wraak. Ze liet de ridder onthoofden en zijn lijk in vieren houwen. Bovendien verbande ze Hendriks maîtresse Diana van het Parijse hof. Hendriks opvolger Frans II was dermate van streek door het gruwelijke lot van zijn vader, dat hij al in juli 1559 een wet uitvaardigde: voortaan waren riddertoernooien in Frankrijk streng verboden. In de decennia erna volgden de overige Europese landen dit voorbeeld.

Omstreeks 1600 kwam er een eind aan de hoofse toernooicultuur en daarmee aan een van de laatste tradities die de overgang van de Middeleeuwen naar de Nieuwe Tijd overleefd hadden. In 1618 brak de Dertigjarige Oorlog uit, die grote delen van het continent teisterde met een tot dan toe ongekend geweld. De kroniekschrijvers hadden alle reden om met weemoed terug te denken aan de ridderlijke deugden van weleer.