De wereld van de geheime diensten

Schrijvers en cineasten schilderen de slinkse wegen van geheim agenten vaak in de felste kleuren. Bij al die overdrijving klopt in ieder geval één ding: het leven van een spion hangt nogal eens aan een zijden draadje.

Het water ligt er koud en afwijzend bij, alsof zelfs de Potsdamer Havel en de Glienicker Lake niets van elkaar moeten hebben. Dikke sneeuwvlokken vallen zonder onderscheid op de star spangled banner en de flag sovjetskogo sojoesa. Een brug voert over de Havel, maar is alles behalve een verbinding: midden op het brugdek verloopt de grens tussen West en Oost. Het is 10 februari 1962, acht uur ’s morgens. Weldra is de met veel ijzer verstevigde tuibrug, bekend onder de bijnaam ‘Bridge of Spies’, getuige van een van de spectaculairste gebeurtenissen uit de Koude Oorlog. Aan beide oevers komen auto’s aangereden. Mannen stappen uit en nemen twee personen in hun midden. De ene is een zeer fragiele brildrager in een versleten jas, de andere draagt een koffer en warme wollen kleren en staat een stuk steviger op de benen. Twee figuren, twee levenslopen, met recentelijk dezelfde wending: beiden waren de afgelopen maanden geïnterneerd als spion – Rudolf Ivanovitsj Abel, de man met bril, in de gevangenis van Atlanta, Francis Gary Powers, de man met koffer, in Vladimirovka, 200 kilometer ten oosten van Moskou.

Wat er precies in de nu volgende minuten gebeurt, wordt nooit duidelijk. Volgens Russische getuigen komt het tot een ontmoeting tussen de twee, die elkaar vol haat aanstaren. Volgens de Amerikanen proberen de mannen juist zo snel mogelijk de meters achter zich te laten die hen van de wachtende auto’s en de vrijheid scheiden. De uitwisseling in februari 1962 van Francis Gary Powers en Rudolf Ivanovitsj Abel die, anders dan de neergehaalde gevechtsvlieger Powers, daadwerkelijk een spion was, kwam in de geschiedenisboeken, evenals de Glienicker Brücke. De brug en Berlijn, de stad waar hij ligt, werden symbolen van de Koude Oorlog. Berlijn is lange tijd de plaats waar Oost en West oog in oog met elkaar staan, waar de grote machtsblokken met kracht op elkaar botsten en verstrengeld raakten. Berlijn is ook het toneel waarop zich veel van de dramatische spionageaffaires afspeelden die het aanzien van de Koude Oorlog mede bepaalden.

Hitlers geheime-dienstchef zet de Bundesnachrichtendienst op poten

Aanvankelijk heeft de Sovjet-Unie daarbij een lichte voorsprong. Daar waren ze namelijk al tijdens de Tweede Oorlog begonnen materiaal over de toenmalige bondgenoten te verzamelen. Moskou had zich er al vroeg op ingesteld dat als de oorlog tegen Hitler-Duitsland er eenmaal opzat, de strijd om Europa en misschien zelfs de wereld pas echt zou losbranden. De westelijke geallieerden daarentegen zijn na het einde van de oorlog nog te veel met andere dingen en ook met zichzelf bezig. Pas in de zomer van 1945 beginnen ze terrein goed te maken in de spionagewedloop. Op dat moment bevindt zich al een aantal weken een man in Amerikaanse gevangenschap die over een vracht aan informatie over Stalin en zijn troepen beschikt: Reinhard Gehlen, lid van de generale staf van de Wehrmacht, hoofd van de ‘Abteilung Fremde Heere Ost’ en Hitlers spionagechef voor Oost-Europa. Deze generaal-majoor zag de Duitse nederlaag al vroeg aankomen en liet kisten vol materiaal over het Rode Leger begraven om het later met de Amerikanen op een akkoordje te kunnen gooien. Die hadden bij zijn arrestatie, enkele dagen na de capitulatie op 8 mei, nog geen idee van de strategische betekenis van de man die ze in een kamp in Augsburg onderbrachten. Pas een paar maanden later gaat hun een licht op en nu vliegen ze Gehlen met een paar van zijn medewerkers en het inmiddels geborgen spionagemateriaal naar de VS, om vervolgens alle mondelinge en schriftelijke informatie te evalueren. In 1946 keert Gehlen terug naar Duitsland, waar hij de geallieerde contraspionage op poten zal zetten, aan het hoofd van de zogeheten ‘Organisation Gehlen’. Die is vanaf december 1947 gevestigd in Pullach en zal op 1 april 1956 omgedoopt worden in de Bundesnachrichtendienst (BND). Al na vijf jaar kreeg de dienst een grote tegenslag te verwerken, toen voormalig SS-Obersturmführer Heinz Felfe op 6 november 1961 ontmaskerd werd als dubbelspion in dienst van de KGB – de eerste in een reeks bij de Duitse geheime dienst.

Van Cambridge naar de KGB: legende Kim Philby

Dubbelspionnen zijn omgeven met iets van een mythisch aura. Ze hebben de reputatie volstrekt amoreel, kameleontisch en sluw te zijn. Aldrich Ames is er zo een. Hij was in dienst van de CIA maar bleek in 1994 toch voor de KGB te werken. Ames geldt als best betaalde dubbelspion aller tijden. En dan is er nog iemand als Harold ‘Kim’ Philby, geboren in India, als student lid van Cambridge University Socialist Society (CUSS). Hij zou later met vier oud-studiegenoten de ‘Cambridge Five’ vormen, een KGB-spionageteam dat Moskou naar schatting 20.000 documenten toespeelde. Philby werkte als liaisonofficier voor de Britse MI6 bij de CIA in Washington en verried zowel Britse als Amerikaanse plannen. Begin jaren zestig werd hij gearresteerd. Hij verwierf een heldenstatus in de Sovjet-Unie en overleed in 1988 in Moskou.

Omgekeerd werkten er ook dubbelspionnen voor het Westen. De beroemdste van hen was Oleg Antonovitsj Gordijevski. In 1963 wordt hij ingelijfd bij afdeling buitenlandse spionage van de KGB, het ‘Eerste Hoofddirectoraat’. Hij heeft een talenknobbel, is intelligent, nieuwsgierig – en een patriot. Met dat laatste begint het te haperen. Innerlijk keert Gordijevski zich van het communisme af. Na het neerslaan van de Praagse Lente, in augustus 1968, staat voor hem vast: ‘Het enige middel dat ik had om verandering in de toestand van mijn land te brengen, was het Westen te helpen. Het Westen was voor mij een eiland van vrijheid.’

Idealist of geldwolf? Dubbelspion Gordijevski

Naar dat ‘eiland van de vrijheid’ steekt Gordijevski in 1974 weer over, om er nogmaals aan een geheime KGB-operatie deel te nemen, dit keer als ‘persattaché’. De toenadering tot de Westerse geheime diensten verloopt klassiek: een regimekritische opmerking in een setting waar je afluisterapparatuur mag veronderstellen, een ontmoeting met een geheimagent van de tegenpartij, de eerste levering van informatie (in de meeste gevallen trouwens eerder uit financiële dan ideologische overwegingen) en vanaf dat moment chantabel en dus zonder kans op herroeping of terugkeer. Gordijevski heeft altijd ontkend zijn land uit hebzucht verraden te hebben. Natuurlijk houden zijn oud-collega’s en superieuren het erop dat hij Rusland en de goede zaak regelrecht verkocht heeft. Om wat voor reden ook laat Gordijevski zich nog in 1974 door de Deense geheime dienst bij de Britse aanbevelen. De MI6 lijkt hem het meest geschikt om zijn oud-collega’s dwars te zitten. Eerst wordt hij grondig onderzocht, gevraagd naar feiten die de Britten welbekend zijn. Gordijevski noemt ze, steeds meer, vooral als hij naar de Russische ambassade in Londen wordt overgeplaatst, waar hij in mei 1985 de status van ‘resident’ krijgt – leider van de spionageactiviteiten ter plaatse. Gordijevski heeft de Russische autoriteiten op dat moment als dertien jaar weten te misleiden. Dertien jaar van voortdurende angst, onoprechtheid tegenover zijn tweede vrouw Leila, wekelijkse ontmoetingen met zijn Britse liaison-officieren. Maar in die bewuste meimaand, op het hoogtepunt van zijn ogenschijnlijke KGB-carrière, kruist hij het pad van een andere topspion: Aldrich Ames, de KGB-dubbelspion bij de CIA. Die had melding gemaakt van een lek in Londen en daarvoor een eerste cheque van de Russen ontvangen. Al snel viel de verdenking op Gordijevski. Een paar jaar eerder, toen Gordijevski nog in Kopenhagen werkte, had men het vermoeden van een mol in de eigen gelederen. Toen was hem niets gebeurd, maar dit keer heeft hij minder geluk. In Moskou wordt hij wekenlang ondervraagd, gemarteld, krijgt drugs ingespoten. Bij alle onzekerheid en paniek breekt hij niet. Hij weet zelfs te vluchten en in september 1985 is hij al weer terug in Engeland. Maar het zal nog zes jaar duren voor hij zijn gezin, dat in Sovjet-Unie gebleven was, zou terugzien.

Hoge bloeddruk en slapeloosheid i.p.v. cocktails en mooie vrouwen

Tegenwoordig is Gordijevski in Engeland een gerespecteerd man, met eredoctoraat en onderscheidingen, ondanks het feit dat zijn informatie niet altijd even accuraat was. Bij de gebeurtenissen rond de NAVO-oefening ‘Able Archer 83’ zat hij er zelfs helemaal naast. Die oefening was bedoeld om het complete escalatiescenario van een nucleaire oorlog door te spelen. Gordijevski meldde dat Moskou in een alarmtoestand verkeerde, waardoor niet alle onderdelen van de oefening werden uitgevoerd. De toenmalige president van Amerika, Ronald Reagan, bleef zelfs demonstratief in het Witte Huis en begaf zich niet, zoals in het scenario voorzien, naar een commandobunker. De doorgaans goed ingelichte Neue Zürcher Zeitung schreef daar het volgende over: ‘De indruk dat de Russen in oorlogspaniek geraakt waren en na een cumulatie van gebeurtenissen in de veronderstelling verkeerden dat er een atoomaanval van de Amerikanen op til was, is grotendeels te wijten aan een taxatiefout van één KGB-agent: Oleg Gordijevski.’ In een interview vertelde Gordijevski dat zijn werk hem aan de rand van een psychische en fysieke instorting bracht: ‘Ik kon niet meer slapen, moest sterke slaappillen nemen, heb daar hoge bloeddruk van gekregen. Daar lijd ik nog steeds onder.’

Al met al een plausibele verklaring, want het leven als spion, of dat nu het om de tuin leiden van één of twee partijen betrof, vroeg in de Koude Oorlog zeker om een ijzeren gestel en stalen zenuwen. Spannende zaken hoorden erbij, zoals geheime berichten, geldbiljetten in holle bakstenen, adembenemende achtervolgingen en geraffineerde codes maar ook paranoia, urenlang wachten en hoge bloeddruk. En meestal was de inspanning groter dan het avontuur, overtrof het wachten de durf. Het spionnenleven was kortom helemaal niet zo heldhaftig. Het was voortdurend in een moreel grensgebied verkeren, waarbij wroeging en twijfel vaak de permanente begeleiders waren. Je kunt het ook zeggen in de woorden van Donald Maclean, een van de beruchte ‘Cambridge Five’: ‘Het is net als toilet-juffrouw zijn: het stinkt, maar íemand moet het toch doen.’