Vergeet alles wat u denkt te weten over de Vikings. In River Kings herschrijft de Noors-Britse bio-archeologe Cat Jarman de meeslepende geschiedenis van het Vikingtijdperk.
Historici en archeologen zijn niet te benijden. Het gros van hun mediaoptredens bestaat uit het weerleggen van clichés en valse aannames. Voor bio-archeologen die zich specialiseren in het Vikingtijdperk is die oefening niet anders. Zoals de gemiddelde classicus voortdurend moet uitleggen dat standbeelden in het oude Griekenland beschilderd werden, zo moet Cat Jarman voortdurend uitleggen dat de Vikings géén gehoornde helmen droegen. De schuld voor dat misverstand, aldus Jarman, ligt bij niemand minder dan de kostuumontwerper van Richard Wagner. Die kwam bij de eerste uitvoering van Der Ring des Nibelungen immers op het lumineuze idee om de Vikings in die opera uit te dossen met gehoornde helmen. ‘Er bestaat niet de minste aanwijzing dat Vikings zulke helmen ooit gedragen hebben’, benadrukt Jarman. ‘Het is letterlijk nergens op gebaseerd. Het heeft geen enkel praktisch nut om hoorns op een helm te zetten.’
Het is zeker dat ze geregeld dieren offerden, en het is niet ondenkbaar dat ze dat ook met mensen deden.
De Vikings, tegenwoordig zonder gehoornde helmen, zijn aan een ware renaissance bezig. Mede dankzij series als Vikings of The Last Kingdom maken de krijgshaftige Noormannen van weleer opnieuw deel uit van de populaire cultuur. Jarman ziet die series, ook al slaan ze de historische plank soms grondig mis, in de eerste plaats als een opportuniteit. ‘Ze wekken een enorme aandacht op voor mijn vakgebied. Ik vind het fantastisch dat ze mensen aanzetten om naar het echte verhaal op zoek te gaan.’
Terwijl archeologen ooit pikhouwelen hanteerden, aan een pijp lurkten en Indiana Joneshoeden droegen, speelt Jarmans onderzoek zich voornamelijk in het laboratorium af. Door de botten en artefacten in Vikinggraven te onderzoeken, probeert ze te reconstrueren hoe hun leefwereld eruit moet hebben gezien. ‘Vergelijk het met een aflevering van CSI, maar dan met Vikings’, zegt Jarman lachend. ‘Net als een forensisch expert onderzoek ik cold cases, maar dan met een lichaam dat al meer dan duizend jaar koud is.’
Het gros van dat onderzoek heeft Jarman nu gebundeld in River Kings, een boek waarin ze de talrijke clichés die over de Vikings de ronde doen stuk voor stuk ontkracht. Ze legt uit dat de Vikings niet louter baardige woestelingen waren die dood en verderf zaaiden, dat de Vikings vooral in Oost-Europa huishielden en dat er wel degelijk ook vrouwelijke Vikings deelnamen aan de ontdekkingstochten. Jarman, die opgroeide in Noorwegen, ontdekte die negatieve reputatie pas toen ze op haar achttiende naar Engeland verhuisde om er archeologie te studeren. ‘In Noorwegen leer je als kind vooral over de verwezenlijkingen van de Vikings: hun uitvindingen, hun indrukwekkende kunstproductie, hun ontdekkingsreizen. Maar toen ik naar Engeland kwam, ging het enkel over hoe die bruten de kloosters kort en klein sloegen. (grinnikt) Dat vertelden ze er in Noorwegen doorgaans niet bij.’
Hoe komen de Vikings aan hun slechte naam?
Cat Jarman: De belangrijkste reden daarvoor is dat de Vikings zelf geen geschreven bronnen hebben nagelaten. De saga’s en andere literaire werken die over de Vikings vertellen, dateren van enkele eeuwen later, toen de Scandinaviërs bekeerd zijn tot het christendom. Alle eigentijdse bronnen zijn ofwel christelijk, ofwel islamitisch. Omdat er zo weinig geschreven bronnen zijn, hebben we de neiging om die blindelings te geloven, terwijl veel handschriften regelrechte propaganda zijn voor de kerk, of voor Engelse koningen die zichzelf een goede naam wilden aanmeten. In de Engelse handschriften lijkt het alsof die Vikings een straf van God waren, omdat de christenen een zondig leven hadden geleid.
Het Vikingtijdperk begint officieel in 793, wanneer in het noordoosten van Engeland het kloostereiland Lindisfarne wordt geplunderd. Weten we waarom de Vikingraids zo plots zijn begonnen?
Jarman: Het is niet zo dat men in West-Europa niet wist wie de Vikings waren. Er waren al een hele tijd contacten tussen West-Europa en Scandinavië, en ook in de achtste eeuw werd er heel wat over en weer gereisd. Maar het klopt inderdaad dat die raids plots zijn begonnen. Ik zie daarvoor meerdere factoren. Het heeft ongetwijfeld te maken met de politieke situatie in Scandinavië. Er zijn aanwijzingen dat de bevolking fors was toegenomen, en dat die bevolkingsdruk Vikings ertoe aanzette eropuit te trekken. En er is ook een technologische reden: de uitvinding van het Vikingschip in de achtste eeuw, waarmee ze gemakkelijk over zeeën en rivieren konden reizen. Door de toenemende handelscontacten wisten ze in Scandinavië hoeveel rijkdom er elders voor het oprapen lag.
De voorbije decennia hadden academici de neiging om de Vikings in de eerste plaats te beschouwen als een volk van handelaren, en niet van plunderaars. U wijkt daarvan af. In uw boek wordt er behoorlijk wat afgeplunderd.
Jarman:(knikt) Na de Tweede Wereldoorlog is een zekere neiging ontstaan om de Vikings op een positievere manier voor te stellen, omdat de nazi’s hen in hun propaganda gebruikten. Ik denk dat wetenschappers daarin te ver zijn gegaan. We kunnen moeilijk ontkennen dat er bij de tochten van de Vikings best wel wat geweld is gebruikt. Het verschil tussen een handelaar en een plunderaar was in die tijd niet altijd even duidelijk.
Hoe verklaart u het succes van de Vikings?
Jarman: De Vikings waren succesvol omdat ze pragmatisch waren. Als ze vreedzaam handel konden drijven, deden ze dat. Maar als de omstandigheden dat vroegen, waren ze evenzeer bereid om geweld te gebruiken. U mag ook niet vergeten dat de maatschappij in de negende en de tiende eeuw veel gewelddadiger was, en niet alleen in Scandinavië.
Onderschatten we hun talent voor diplomatie?
Jarman: In de collectieve verbeelding zien we Vikings vooral als bruten die niet echt slim of gesofisticeerd waren. Veel mensen hebben het idee dat de Vikings op goed geluk ergens opdaagden, het plaatselijke klooster leegplunderden, iedereen doodden en weer wegvoeren. Dat was niet zo. Ze hadden een enorm aanpassingsvermogen, en bleken doorgaans goed in staat om te begrijpen wat er gebeurde. Toen ze rondtrokken – door Engeland, maar ook door de Byzantijnse gebieden, of in Frankrijk, of in wat vandaag Rusland en Oekraïne is – sloten ze voortdurend verdragen met de lokale machthebbers. Hun kennis van de lokale politiek moet indrukwekkend geweest zijn. In Engeland profiteerden de Vikinglegers vaak van de onderlinge verdeeldheid van de Engelse koninkrijkjes. Ze wachtten tot de koningen elkaar verzwakt hadden, en sloegen dan toe.
U suggereert dat de Vikings mede verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van de Engelse staat.
Jarman: Op indirecte wijze. De Vikings waren de gemeenschappelijke vijand die nodig was om de Engelse koninkrijkjes te verenigen. Zonder de druk van de Vikings had Alfred de Grote nooit de koning der Angelsaksen kunnen worden. Ook Roes, de voorloper van het hedendaagse Rusland, is ontstaan in het tijdperk van de Vikings. (grinnikt) In de Nestorkroniek (een Oost-Slavisch manuscript uit de 12e eeuw, nvdr) staat letterlijk dat de Slaven niet in staat waren om hun zaakjes op orde te brengen, en ze dus hulp vroegen aan de Vikings. Waarschijnlijk is het niet letterlijk zo gebeurd, maar het is duidelijk dat de Vikings een cruciale rol hebben gespeeld bij het ontstaan van Rusland.
U begint uw boek met een oranje kraaltje uit een Vikinggraf in Engeland. Waarom is dat kraaltje zo belangrijk?
Jarman: Dat kraaltje vertelt voor mij hét verhaal van het Vikingtijdperk. Het moet ooit deel uitgemaakt hebben van een halsketting en is vermoedelijk afkomstig uit Gujarat, een regio in het westen van India. Halverwege de negende eeuw waren die halskettingen alomtegenwoordig in Scandinavië: we vinden ze in verschillende Vikinggraven. Ik vind het een enorm leuk idee dat mensen ook toen al absoluut zo’n kettinkje wilden kopen om ‘mee te zijn’ met de laatste mode. Maar het interessante is natuurlijk het mechanisme dat erachter zit: er waren in de negende eeuw dus ambachtslieden in India die duizenden halskettingen maakten voor Vikinghandelaren die via allerlei rivieren en zeeën heen en weer voeren tussen Scandinavië en India. Het was een vroege vorm van globalisering.
Er liggen wel meer vreemde objecten in Vikinggraven. In een Zweeds graf werd zelfs een Boeddhabeeld teruggevonden.
Jarman: Er bestaan verschillende theorieën over dat beeldje. Het is mogelijk dat een boeddhist naar Scandinavië is gereisd en dat beeldje bij wijze van missioneringsobject heeft meegenomen. Maar waarschijnlijk was het gewoon een rondreizende Vikingkoopman die het beeldje mooi vond, niet echt snapte wat het betekende, en het als curiosum heeft meegenomen.
Waren Vikings tolerant ten opzichte van andere geloofsovertuigingen?
Jarman: Je kunt geen handelsposten hebben zonder minstens een vorm van tolerantie. Sowieso waren Scandinaviërs het in die tijd gewend om mensen met een andere geloofsovertuiging te ontmoeten. Waarschijnlijk waren Vikings niet echt militant in hun geloofsovertuiging. We weten dat ze zich in de Byzantijnse gebieden vaak voordeden als christenen om gemakkelijker handel te drijven. De Noorse mythologie waarin zij geloofden, was niet echt een religie, eerder een soort algemeen idee over hoe de wereld werkt. Er was geen strikte leer die ze moesten volgen. Iedereen deed maar wat.
Uw onderzoek toont aan dat er ook toen al heel wat migratie bestond.
Jarman: Absoluut. Door onderzoek te doen op de botten in de graven die we hebben gevonden, hebben we ontdekt dat heel wat gestorvenen afkomstig zijn uit wat nu Turkije en het Middellandse Zeegebied is. Dat is zeer interessant – en we weten niet hoe dat komt. Het is mogelijk dat ze naar Scandinavië gemigreerd zijn, of als slaaf daarheen zijn gevoerd. Het is ook mogelijk dat ze als kinderen van Vikings in het zuiden geboren zijn, en later zijn teruggekeerd. Bepaalde delen van de Vikingwereld – vooral de handelsposten in de Baltische regio – waren in zekere zin multicultureel. Ook de Vikinglegers die door West-Europa op plundertocht trokken, waren zeker niet etnisch homogeen. Door graven te onderzoeken, weten we dat Vikings vaak zij aan zij vochten met lokale bewoners, die waarschijnlijk als huursoldaten dienstdeden.
In de serie Vikings vechten hele vrouwenbataljons mee. Klopt dat?
Jarman:(lacht) Wel, dat is misschien een béétje overdreven. Maar het was wel zo dat in de Vikinglegers soms vrouwen meevochten. Het was geen voor de hand liggende carrière voor vrouwen, maar waarschijnlijk dwongen de omstandigheden hen er soms toe.
Hoe komt het dat we zo weinig vrouwen in Vikinggraven terugvinden?
Jarman: Dat is inderdaad vreemd. In bepaalde regio’s hebben we zes keer zoveel mannen teruggevonden als vrouwen. Aanvankelijk extrapoleerde men die cijfers, en dacht men dat er een vrouwentekort was, en dat de Vikings daardoor naar West-Europa zijn getrokken. Ik denk dat het te maken heeft met tradities: niet iedereen werd met dezelfde egards begraven. Sowieso was de Vikingmaatschappij bijzonder patriarchaal – enkel mannen konden erven – dus het is goed mogelijk dat vrouwen gewoon minder vaak begraven werden.
U haalt in het boek nog een mogelijke reden aan voor dat vrouwentekort: de overvloed aan mannelijke archeologen.
Jarman: Het geslacht van de onderzoeker bepaalt mee de resultaten. Die beperkte aanwezigheid van Vikingvrouwen is pas in de jaren zeventig en tachtig naar boven gekomen. Voordien had er nóóit iemand bij stilgestaan dat er zo weinig vrouwen in graven lagen. Bij skeletten die onvolledig zijn en waarbij er geen grafgiften werden gevonden, is het sowieso moeilijk om het geslacht te bepalen. Vroeger telde men die skeletten dan automatisch als mannelijk, wat natuurlijk nergens op gebaseerd is. In Scandinavië, en in wat vroeger Roes was, vinden we vaak dubbelgraven. Veel archeologen gaan ervan uit dat de vrouw in het graf geofferd werd om de man in de dood te volgen. Maar eigenlijk vinden we op die lichamen geen enkel spoor dat die vrouw geofferd werd. De enige aanwijzing die we voor zo’n offer hebben, is een Arabische bron die spreekt over een vrouw die geofferd werd toen haar man was gestorven. Het punt is dat er duizenden redenen zijn waarom mensen samen sterven: een epidemie, een ongeval, een gevecht, een brand. Al die dingen zou je nooit kunnen afleiden aan de skeletten. En toch blijft dat idee van vrouwenoffers hardnekkig bestaan.
Gelooft u dat de Vikings aan mensenoffers deden?
Jarman: Het is zeker dat ze geregeld dieren offerden, en het is niet ondenkbaar dat ze dat ook met mensen deden. Het probleem is dat we enkel christelijke of islamitische bronnen hebben, die de heidense gebruiken graag zo negatief mogelijk voorstelden. In een van de overleveringen wordt een vreemd ritueel beschreven waarbij een slavin wordt geofferd in een soort bizarre seksuele orgie. Ik zeg niet dat het onmogelijk is, maar tegelijk lijken zulke verhalen erop te wijzen dat het in zekere zin een projectie is. Vergelijk het met de reden waarom het idee van die gehoornde helmen zo populair is geworden: het zet Vikings neer als een soort brute natuurkracht, half mens half dier, die we niet kunnen begrijpen. In zekere zin willen we misschien té graag geloven dat ze mensen offerden.
Cat Jarman
– 1982: geboren in Oslo
– Studeert archeologie aan de universiteit van Bristol
– 2012-2017: maakt een doctoraat over het Vikingleger dat in de negende eeuw een groot deel van Engeland veroverde
– adviseur bij de ontwikkeling van het nieuwe Museum voor het Vikingtijdperk in Oslo
– Auteur van River Kings (2021)
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
