De opdeling van de wereld

Terwijl de geallieerden aanstalten maakten om Hitler de genadeslag toe te brengen, kwamen hun leiders in Jalta bijeen – en verdeelden Europa in twee machtsblokken.

Omdat Sovjet-leider Jozef Stalin zich in eigen land onmisbaar achtte zolang zijn troepen nog in gevecht waren, besloten de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt en de Britse premier Winston Churchill bij hem op bezoek te gaan aan de kust van de Krim.

Daarvoor hadden hun ministers van Buitenlandse Zaken en de stafchefs tijdens een Brits-Amerikaanse voorbereidingsconferentie op Malta de onderhandelingsdoelen van beide landen afgestemd. Toen de conferentie op 4 februari 1945 in het Liwadija-paleis, de voormalige zomerresidentie van de tsaren, met een galadiner van de Amerikaanse president feestelijk geopend werd, waren er goede vooruitzichten op een succesvol onderhandelingsverloop. In de toasts die ze uitbrachten memoreerden de ‘Grote Drie’ de naderende overwinning op Hitler-Duitsland. Twee dagen later had Roosevelt het erover de vrede voor lange tijd, ‘laten we zeggen: voor vijftig jaar’ veilig te stellen.

De conferentiedeelnemers werden het vrij snel eens over de eerstvolgende militaire stappen om Duitsland op de knieën te dwingen. In een communiqué van 11 februari luidde het: ‘Deze besprekingen waren in elk opzicht bevredigend en leidden tot een verregaande afstemming van de militaire inspanningen… de ondergang van Nazi-Duitsland staat vast… Het Duitse volk zal zijn nederlaag alleen maar zwaarder bekopen als het probeert zijn uitzichtloze verzet te rekken.’

Polen wordt verschoven en Frankrijk krijgt de status van zegevierende mogendheid

Ook bij het volgende agendapunt, de bezetting van en de controle over het verslagen Duitsland, kwam men al snel tot overeenstemming. De gedelegeerden stelden de ‘zoneprotocollen’ vast die een geallieerde commissie een jaar eerder in Londen uitgewerkt had en waarin de grenzen van de respectievelijke bezettingszones in Duitsland vastgelegd waren. Hiermee sanctioneerden de Britten en Amerikanen ook de ‘westwaartse verschuiving’ van Polen, tot aan de (Lausitzer) Neiße, wat uiteindelijk tot de verdrijving van miljoenen Duitsers uit de oostelijke gebieden van het oude ‘Reich’ zou leiden.

Meer moeite kostte de door Churchill geuite wens om Frankrijk een eigen bezettingszone en een zetel in de geallieerde controleraad te geven, het opperste bestuursorgaan van het naoorlogse Duitsland. Stalin keerde zich daar aanvankelijk tegen en voerde aan dat de Polen en Joegoslaven beter gevochten en meer onder de oorlog te lijden gehad hadden dan de Fransen. Toen Roosevelt Churchill steunde, gaf Stalin toe. Daarna werden de drie het ook vrij snel eens over de oprichting van een wereldomspannende vredesorganisatie onder de naam ‘Verenigde Naties’ (zie kader). Tegenstellingen tussen ‘west’ en ‘oost’, die af en toe in deze onderhandelingspunten en ook in de discussie over de Duitse herstelbetalingen doorklonken, traden op de voorgrond toen Japan en Polen ter sprake kwamen.

Stalins legers moeten ook de strijd met het Japanse keizerrijk aanbinden

Op 11 februari 1945 ondertekenden de ‘Grote Drie’ een geheim verdrag, waarin de Sovjet-Unie zich ertoe verplichtte uiterlijk ‘drie maanden na een staakt-het-vuren in Europa’ aan de oorlog tegen Japan deel te nemen. Daarvoor accepteerden de westelijke mogendheden Stalins eis van enerzijds het afstaan van Japans grondgebied en Chinese havens en anderzijds de uitbreiding van de Russische invloedssfeer over Mantsjoerije en Mongolië.

Het afwerpen van Amerikaanse atoombommen boven Japan bracht een drastische wijziging in de situatie in Oost-Azië. Desondanks probeerden de Sovjets de hun in Jalta toegekende voordelen te verwerven: op 8 augustus 1945, twee dagen na de verwoesting van Hiroshima en een week voor de onvoorwaardelijk capitulatie van Japan, verklaarde de Sovjet-Unie Tokio de oorlog, bezette de Koerillen en het zuidelijk deel van Sachalin en liet haar troepen Mantsjoerije binnentrekken.

Restten nog de afbakening van invloedssferen en het trekken van grenzen in het oosten en zuidoosten van Europa. Op dit punt had Churchill generalissimo Stalin al tijdens gesprekken in de herfst van 1944 de concessie van een nieuwe geopolitieke orde gedaan en voorgesteld het grondgebied van een aantal staten procentueel in westerse en Sovjet-invloedsferen te verdelen. Het voorstel werd echter door de feiten achterhaald, want in februari 1945, ten tijde van de conferentie in Jalta, controleerden Russische troepen bijna geheel Oost-Europa en grote delen van Zuidoost-Europa.

De oprichting van de Verenigde Naties

Hooggestemde plannen: na de oorlog moest een aparte organisatie de vrede waarborgen.

De geschiedenis van de Verenigde Naties begint met het Atlantisch Handvest van 14 augustus 1941. Op basis daarvan sluiten de 26 landen die in oorlog zijn met de asmogendheden op 1 januari 1942 een verbond. De officiële oprichting van deze ‘Verenigde Naties’ (de term is afkomstig van Franklin D. Roosevelt) vindt plaats op 26 juni in San Francisco. Deelnemen kunnen alle landen die Duitsland voor 1 maart van dat jaar de oorlog verklaard hadden. Deze vijftig nemen die dag het Handvest van de Verenigde Naties unaniem aan. Ze sluiten de landen die in de Tweede Wereldoorlog tegenover de geallieerden staan als vijandelijke mogendheden uit van de VN en ontzeggen hun het recht zich op het handvest te beroepen. De Verenigde Naties nemen de plaats in van de eerste wereldvredesorganisatie, de Volkerenbond, die zijn taken in april 1946 aan de VN overdraagt.

De voornaamste besluiten van Jalta

Duitsland

Onvoorwaardelijke capitulatie en daarna opdeling in vier bezettingszones

Europa

Verschuiving van de Poolse grens in westelijke richting; Tsjecho-Slowakije in de Russische invloedssfeer

Azië

Oorlogsdeelname van de Sovjet-Unie na de overwinning op Nazi-Duitsland